Kỳ lân Theranos: Bước đi xuống “địa ngục” của start-up ngành Y
Có thể nào một “kỳ lân” công nghệ y sinh trị giá 9 tỷ đô lại được xây dựng trên một lời nói dối? Theranos từng được xem là biểu tượng của đổi mới, của giấc mơ “chỉ vài giọt máu là biết tất cả”. Nhưng ẩn sau tầm nhìn ấy là một bí mật được che giấu quá kỹ, một câu chuyện mà giới đầu tư, truyền thông và cả Silicon Valley đều muốn tin cho đến khi sự thật không thể giấu thêm được nữa. Cùng Cú Thông Thái tìm hiểu về một trong những vụ sụp đổ của start-up ngành y sinh lớn nhất thế giới này!
1. Lịch sử ra đời và quá trình thăng hoa của Theranos
Lịch sử hình thành
Năm 2003, tại một phòng thí nghiệm tinh giản ở Palo Alto (California, Hoa Kỳ), một cô gái 19 tuổi tên Elizabeth Holmes khai sinh ra Theranos – một khởi nghiệp y-sinh với tuyên ngôn mạnh mẽ: thay đổi cách con người xét nghiệm máu.
Đây không phải lời hứa lặng lẽ, mà là tuyên bố mang tính cách mạng: chỉ với vài giọt máu lấy từ ngón tay, hệ thống của họ có thể thực hiện hàng trăm xét nghiệm – nhanh, rẻ và sẵn sàng thay thế quy trình lấy ống máu truyền thống.
Theranos từng được định giá vào khoảng 9 tỷ USD và huy động vốn từ các nhà đầu tư lớn. Những chi tiết này đặt nền cho vụ án: một ý tưởng vĩ đại, một cô gái quyền lực, và một rủi ro lớn nằm ở chỗ chứng minh.
Hành trình thăng hoa của Theranos – khi ảo ảnh bắt đầu hình thành
Theranos không vụt sáng trong một đêm. Giống như mọi vụ án tài chính lớn, “huyền thoại” của Elizabeth Holmes được tạo nên qua từng lớp niềm tin – được nuôi dưỡng bằng truyền thông, hợp tác thương mại và sự sùng bái công nghệ.
Giai đoạn 1: Quyết định táo bạo
Elizabeth Holmes rời bỏ Đại học Stanford ở tuổi 19 để toàn tâm xây dựng Theranos. Trong mắt giới đầu tư, hành động ấy là dấu hiệu của thiên tài dám đánh cược tất cả cho một tầm nhìn lớn. Trong mắt Holmes, đó là bước đầu để biến ước mơ thành hiện thực: một công nghệ xét nghiệm máu nhanh, rẻ, chỉ cần vài giọt từ đầu ngón tay.
Giai đoạn 2: Lời hứa công nghệ
Theranos công bố rằng thiết bị của họ – được gọi là Edison – có thể thực hiện hàng trăm xét nghiệm khác nhau chỉ từ một giọt máu nhỏ. Nếu đúng, đây sẽ là cuộc cách mạng trong y học xét nghiệm: ít xâm lấn, chi phí thấp, tốc độ cao.
Nhưng điều kỳ lạ là: công ty không công bố dữ liệu khoa học, không có bài nghiên cứu nào được peer-review. Trong lĩnh vực y sinh, sự im lặng này là tín hiệu bất thường – nhưng ở thời điểm đó, ánh hào quang truyền thông vẫn lấn át mọi nghi ngờ.
Giai đoạn 3: Hợp tác thương mại – củng cố niềm tin
Để chứng minh tính khả thi, Theranos ký hợp đồng với hai tập đoàn lớn: Walgreens và Safeway. Walgreens dự định mở hàng trăm “trạm xét nghiệm Theranos” ngay trong chuỗi cửa hàng của mình. Safeway đầu tư hàng trăm triệu USD để chuẩn bị triển khai hệ thống xét nghiệm nội bộ.
Những cái tên ấy tạo ra hiệu ứng dây chuyền: khi các tập đoàn lớn tin tưởng, nhà đầu tư càng yên tâm rót vốn.
Giai đoạn 4: Truyền thông và đỉnh cao định giá
Năm 2014, Theranos đạt định giá khoảng 9 tỷ USD, biến Elizabeth Holmes – khi đó mới ngoài 30 – trở thành tỷ phú tự thân trẻ nhất nước Mỹ. Báo chí gọi cô là “nữ Steve Jobs”, các tạp chí lớn đưa cô lên bìa, ca ngợi như biểu tượng của cách mạng y tế. Câu chuyện đã hoàn hảo đến mức không ai muốn kiểm chứng.
Từ một sinh viên bỏ học đến “ngôi sao Silicon Valley”, Holmes đã xây dựng cho mình hình tượng một thiên tài công nghệ. Nhưng chính trong giai đoạn rực rỡ nhất, những khe nứt đầu tiên cũng bắt đầu xuất hiện – khi lời hứa khoa học không còn khớp với bằng chứng thực tế.
2. Khi lớp vỏ công nghệ bắt đầu rạn nứt
Sau nhiều năm được tung hô, những nghi ngờ đầu tiên xuất hiện – ban đầu nhỏ, sau đó lan rộng như vết nứt trong tấm kính sáng bóng.
Dấu hiệu “red flag” từ giới chuyên môn
Trong giới y-sinh, một nguyên tắc bất thành văn: công nghệ đột phá phải đi kèm công bố khoa học. Nhưng Theranos không hề có bài báo nào được peer-review, không công trình nào xuất hiện trong các tạp chí uy tín.
Giáo sư John Ioannidis – một chuyên gia nổi tiếng về minh bạch khoa học – lên tiếng thẳng thắn: công nghệ của Theranos gần như không có bằng chứng tồn tại trong giới học thuật. Đây là tín hiệu báo động đầu tiên, nhưng bị truyền thông lấn át bởi hình ảnh “nữ thiên tài trẻ tuổi thay đổi thế giới”.
*Giải thích về peer-review:
“Peer-review” (tiếng Việt: phản biện ngang hàng hoặc đánh giá đồng cấp) là một quy trình kiểm định khoa học rất quan trọng – đặc biệt trong các lĩnh vực như y học, sinh học, kỹ thuật, hay vật lý. Cụ thể:
Khi một nhà khoa học hoặc công ty tuyên bố họ có phát minh, công nghệ, hay kết quả nghiên cứu mới, họ phải viết bài báo khoa học mô tả quy trình, dữ liệu, thí nghiệm, kết quả. Bài này sẽ được gửi đến tạp chí chuyên ngành, nơi các chuyên gia khác trong cùng lĩnh vực (peer) đọc, phân tích và đánh giá độc lập (review) xem:
- Phương pháp có hợp lý không?
- Dữ liệu có đầy đủ, trung thực, đáng tin cậy không?
- Kết luận có phù hợp với kết quả không?
Nếu qua được vòng peer-review, bài báo mới được xuất bản – nghĩa là cộng đồng khoa học công nhận công trình đó có giá trị.
Cuộc điều tra của báo chí
Mọi thứ chỉ thật sự bùng nổ vào tháng 10 năm 2015, khi nhà báo John Carreyrou của The Wall Street Journal tung loạt bài điều tra chấn động.
Carreyrou thu thập lời khai từ cựu nhân viên, tài liệu nội bộ và phát hiện: Theranos không hề sử dụng thiết bị “Edison” như họ công bố. Phần lớn xét nghiệm được thực hiện bằng máy thương mại truyền thống của Siemens.
Điều đó đồng nghĩa: sản phẩm cốt lõi – trái tim của Theranos chỉ là lớp vỏ marketing.
Sự vào cuộc của cơ quan quản lý
Sau khi báo chí phanh phui, các cơ quan liên bang nhanh chóng tiến hành thanh tra. Kết quả khiến dư luận choáng váng: phòng thí nghiệm Theranos tại Newark, California, bị đánh giá ở mức “immediate jeopardy” – tức “nguy hiểm ngay lập tức” đối với sức khỏe bệnh nhân.
Một số xét nghiệm sai lệch nghiêm trọng, có khả năng khiến bác sĩ kê nhầm liều thuốc. Từ đó, chuỗi sự kiện sụp đổ bắt đầu không thể đảo ngược.
Bảng tóm tắt các sự kiện chính:
| Giai đoạn | Sự kiện chính | Diễn giải / Dấu hiệu nổi bật |
| Giai đoạn 1 – Quyết định táo bạo (2003) | Elizabeth Holmes rời Stanford, sáng lập Theranos ở tuổi 19. | Tự định vị mình như “nữ Steve Jobs” mới của Thung lũng Silicon, khởi đầu bằng lời hứa “xét nghiệm máu chỉ bằng vài giọt”. |
| Giai đoạn 2 – Lời hứa công nghệ (2004–2010) | Ra mắt thiết bị “Edison”, quảng cáo có thể làm hàng trăm xét nghiệm từ một giọt máu. | Không có dữ liệu, nghiên cứu hay bài báo peer-review nào chứng minh. Dấu hiệu đầu tiên của “niềm tin không kiểm chứng”. |
| Giai đoạn 3 – Hợp tác thương mại (2010–2013) | Ký hợp đồng với Walgreens và Safeway, chuẩn bị triển khai rộng. | Các tên tuổi lớn giúp Theranos tạo vỏ bọc hợp pháp, thu hút hàng trăm triệu USD vốn đầu tư. |
| Giai đoạn 4 – Truyền thông & định giá đỉnh cao (2014) | Theranos đạt định giá ~9 tỷ USD, Holmes thành tỷ phú tự thân trẻ nhất nước Mỹ. | Báo chí tung hô, truyền thông biến Holmes thành “nữ anh hùng công nghệ”, làm lu mờ mọi nghi ngờ khoa học. |
| Giai đoạn 5 – Vết nứt đầu tiên (2015) | Nhà báo John Carreyrou (Wall Street Journal) điều tra, phát hiện công ty không dùng thiết bị Edison. | Theranos dùng máy của Siemens, dữ liệu bị bóp méo – “trái tim công nghệ” chỉ là lớp vỏ quảng cáo. |
| Giai đoạn 6 – Sụp đổ không thể đảo ngược (2016–2018) | Cơ quan liên bang phát hiện sai phạm nghiêm trọng, các đối tác cắt đứt hợp đồng. | Phòng lab bị đánh giá “nguy hiểm tức thì”, giấy phép bị thu hồi; Theranos giải thể tháng 9/2018. |
3. Hậu quả – cú ngã của một biểu tượng
Khi sự thật lộ sáng, toàn bộ hệ thống niềm tin xung quanh Theranos sụp đổ nhanh chóng. Các đối tác chiến lược như Walgreens và Safeway đồng loạt hủy hợp đồng. Walgreens đóng cửa toàn bộ điểm xét nghiệm Theranos trong chuỗi cửa hàng của mình.
Nhà đầu tư kiện tụng, cổ đông tháo chạy, dòng tiền khô cạn. Đến tháng 9 năm 2018, Theranos chính thức thông báo đóng cửa và thanh lý tài sản. Elizabeth Holmes – người từng được ca ngợi là “Steve Jobs của y học” – cùng cộng sự Sunny Balwani bị truy tố về tội gian lận và âm mưu lừa đảo.
Năm 2022, Holmes bị kết án hơn 11 năm tù giam, khép lại một trong những vụ bê bối startup lớn nhất trong lịch sử Thung lũng Silicon.
4. Về Elizabeth Holmes – Kẻ đưa Theranos từ thiên đường rơi xuống địa ngục
Elizabeth Anne Holmes sinh năm 1984 tại Washington D.C., trong một gia đình có nền tảng học thức và chính trị. Cha cô từng làm việc trong các cơ quan chính phủ Mỹ, mẹ là nhân viên quốc hội. Từ nhỏ, Holmes đã nổi bật với tính cách tham vọng và mong muốn “thay đổi thế giới” bằng khoa học.
Cô theo học ngành kỹ thuật hóa học tại Đại học Stanford, nơi cô chịu ảnh hưởng mạnh từ các giáo sư trong lĩnh vực y-sinh. Ở tuổi 19, Holmes nảy ra ý tưởng táo bạo: chỉ cần một vài giọt máu từ đầu ngón tay có thể thực hiện hàng trăm xét nghiệm – một đột phá có thể thay đổi ngành y học chẩn đoán.
Năm 2003, Holmes bỏ học Stanford để thành lập Theranos, tên ghép giữa “therapy” và “diagnosis” (điều trị và chẩn đoán). Cô khoác lên mình hình ảnh một nhà sáng lập thiên tài – áo cổ lọ đen, giọng nói trầm đặc trưng, phong cách tự tin lạnh lùng.
Holmes cực kỳ chủ động xây dựng thương hiệu cá nhân:
- Luôn mặc áo cổ lọ đen giống Steve Jobs.
- Giọng nói trầm một cách bất thường (có nhân chứng nói cô cố tình hạ giọng để tạo cảm giác quyền lực).
- Không bao giờ dao động trước truyền thông, nói năng chậm rãi, đầy tự tin.
Holmes nhanh chóng thu hút những nhà đầu tư hàng đầu như Rupert Murdoch, gia đình Walton (sở hữu Walmart) và các cựu chính trị gia Mỹ. Đến năm 2014, Theranos được định giá 9 tỷ USD, còn Holmes trở thành nữ tỷ phú tự thân trẻ nhất thế giới, được Forbes và Time tôn vinh như biểu tượng của kỷ nguyên “Silicon Valley y học”.
Tuy nhiên, đằng sau hào quang là một hệ thống đầy bí ẩn. Các nhân viên kể rằng môi trường trong Theranos khép kín, giám sát chặt chẽ và sợ hãi. Không ai ngoài Holmes và giám đốc điều hành Sunny Balwani (đồng thời là bạn trai cô) được biết toàn bộ cách hoạt động của thiết bị. Ông Balwani lớn hơn Holmes 20 tuổi, đã từng hẹn hò với cô ngay sau khi rời bỏ đại học.
Holmes điều hành công ty với phong cách độc đoán và cực kỳ kín tiếng:
- Nhân viên bị chia nhóm nhỏ, không ai biết toàn bộ quy trình vận hành.
- Cấm trao đổi thông tin giữa các nhóm kỹ thuật.
- Người đặt câu hỏi hoặc nghi ngờ bị đuổi việc.
- Tất cả bị ràng buộc bằng thỏa thuận bảo mật (NDA) cực kỳ nghiêm ngặt.
Cách quản trị này khiến Theranos giống một tổ chức tín ngưỡng hơn là công ty công nghệ.
Tâm lý và động cơ – nhà sáng lập cuồng tín hay kẻ thao túng?
Có hai luồng phân tích tâm lý về Holmes:
Luồng 1 – Người lý tưởng hóa cực độ (delusional visionary):
Cô thật sự tin vào công nghệ của mình. Trong tâm trí Holmes, việc “nói trước khi làm được” không phải là lừa đảo mà là “tạo áp lực để buộc phải thành công”.
→ Đây là kiểu người tin rằng mục tiêu biện minh cho phương tiện.
Luồng 2 – Kẻ thao túng có chủ đích (intentional deceiver):
Holmes biết rõ máy Edison không hoạt động đúng như công bố, nhưng vẫn quảng bá, ký hợp đồng, và lấy tiền đầu tư.
→ Nếu đúng, đây là hành vi gian lận có chủ ý, không phải “niềm tin mù quáng”.
Tòa án sau này nghiêng về luồng thứ hai: cô biết rõ sai phạm nhưng cố tình che giấu.
Elizabeth Holmes không chỉ là câu chuyện về một người phụ nữ thất bại mà là biểu tượng cho mặt tối của văn hóa startup Silicon Valley: nơi tầm nhìn và “niềm tin” đôi khi được đặt cao hơn thực tế khoa học.
Sự “lươn lẹo” của Elizabeth Holmes
Tháng 9 năm 2020, hồ sơ tòa án hé lộ nỗ lực bào chữa của Elizabeth Holmes: bà cho rằng mình mắc bệnh tâm thần và không đủ năng lực chịu trách nhiệm hình sự. Đến tháng 3 năm 2021, khi phiên xử được ấn định, Holmes xin hoãn với lý do mang thai. Bà sinh con vào tháng 7 năm 2021 – chỉ một tháng trước khi phiên tòa chính thức mở màn.
Tại tòa, Holmes thừa nhận đã tự ý gắn logo của nhiều tập đoàn dược phẩm lớn vào các báo cáo thử nghiệm của Theranos để tạo lòng tin với nhà đầu tư. Bà cũng thừa nhận việc che giấu sự thật rằng phần lớn xét nghiệm không hề được thực hiện bằng công nghệ “độc quyền” của công ty, mà bằng các thiết bị thương mại thông thường. Trong nỗ lực giảm nhẹ tội, Holmes khai rằng mình bị Sunny Balwani – đồng sáng lập kiêm bạn trai cũ – lạm dụng tình cảm và tình dục suốt nhiều năm.
Ngày 3 tháng 1 năm 2022, bồi thẩm đoàn kết luận Elizabeth Holmes phạm một tội âm mưu lừa đảo nhà đầu tư và ba tội lừa đảo qua mạng. Trước khi tuyên án, các luật sư đã gửi lên tòa 130 lá thư từ bạn bè và gia đình bị cáo – trong đó có thư của Thượng nghị sĩ Cory Booker và một cựu giám đốc Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) – kêu gọi khoan hồng.
Phía bào chữa đề nghị mức án tối đa 18 tháng, hoặc quản thúc tại gia. Tòa bác bỏ. Ngày 18 tháng 11 năm 2022, Elizabeth Holmes bị tuyên án 135 tháng tù giam (gần 11 năm rưỡi), kèm 3 năm giám sát sau khi mãn hạn tù.
Đầu tháng 12 cùng năm, Sunny Balwani cũng bị kết án gần 13 năm tù và 3 năm quản chế. Trong phần dân sự, Holmes và Balwani buộc phải bồi thường 452 triệu USD cho các nhà đầu tư đã bị lừa.
5. Bài học từ vụ Theranos
Vụ việc Theranos không chỉ là một câu chuyện lừa đảo, mà còn là minh chứng cho cách niềm tin, danh tiếng và tiền bạc có thể bị dẫn dắt khi thiếu kiểm chứng.
- Kỳ vọng lớn – phải được kiểm chứng. Nhiều nhà đầu tư đã tin vào câu chuyện “công nghệ thay đổi thế giới” mà quên đánh giá rủi ro kỹ thuật.
- Minh bạch khoa học là nền tảng sống còn. Một công ty y-sinh không thể dựa vào truyền thông thay cho dữ liệu nghiên cứu.
- Văn hóa kín đáo và kiểm soát nội bộ cực đoan là con dao hai lưỡi. Theranos bị cáo buộc đe dọa, cô lập nhân viên dám đặt câu hỏi – khiến sự thật bị chôn vùi lâu hơn.
- Đầu tư mạo hiểm luôn tiềm ẩn tổn thất khổng lồ. Nhiều nhà đầu tư mất hàng trăm triệu USD trong vụ này.
- Đừng tin vào “câu chuyện” – hãy nhìn vào “kết quả”. Công nghệ có thể được quảng bá hào nhoáng, nhưng nếu không chứng minh được bằng dữ liệu, tất cả chỉ là ảo ảnh.
Theranos nhắc nhở thế giới rằng: “Fake it till you make it” (giả vờ cho đến khi thành sự thật) không thể áp dụng trong y học – nơi mỗi sai lầm có thể ảnh hưởng trực tiếp đến mạng sống con người.
>> Nguồn tham khảo: BBC – Theranos scandal
Kết luận
Theranos không chỉ là vụ lừa đảo công nghệ lớn, mà còn là tấm gương phản chiếu cơn say mê “đổi mới bằng mọi giá” của thời đại. Elizabeth Holmes từng khiến cả thế giới tin rằng cô đang tạo ra điều kỳ diệu, nhưng niềm tin không thể thay thế bằng chứng. Khi ánh hào quang tắt, Theranos để lại một bài học đắt giá: sự minh bạch và kiểm chứng khoa học luôn là nền tảng duy nhất để công nghệ phục vụ con người – chứ không phải để che giấu sự thật.
FAQ
1. Vì sao Theranos lừa được nhiều nhà đầu tư lớn?
Vì câu chuyện của Holmes quá hấp dẫn: công nghệ đơn giản, tiềm năng thị trường khổng lồ, và hình ảnh “nữ Steve Jobs” đầy lôi cuốn. Nhiều nhà đầu tư không có chuyên môn y học, nên họ tin vào câu chuyện hơn là bằng chứng.
2. Công nghệ của Theranos có thực sự hoạt động không?
Không. Các thiết bị “Edison” của công ty không thể thực hiện hàng trăm xét nghiệm như tuyên bố. Phần lớn xét nghiệm thật ra được làm bằng máy thương mại sẵn có, kết quả sai lệch và không đạt chuẩn y tế.
3. Elizabeth Holmes giờ ra sao?
Holmes bị kết án vào đầu năm 2022 vì tội lừa đảo nhà đầu tư, chịu mức án hơn 11 năm tù. Cô bắt đầu thi hành án vào năm 2023, khép lại hành trình từ “nữ thần công nghệ” trở thành biểu tượng của sự sụp đổ trong kỷ nguyên khởi nghiệp.