Bê bối gian lận tài chính Lehman Brothers – Sự sụp đổ của đế chế ngân hàng

Lehman Brothers – biểu tượng một thời của Phố Wall – đã sụp đổ cuốn theo cả hệ thống tài chính toàn cầu vào cuộc khủng hoảng tồi tệ nhất kể từ Đại suy thoái. Đằng sau ánh hào quang của một đế chế tài chính hơn 150 năm tuổi là chuỗi sai phạm kế toán, đòn bẩy quá mức và văn hóa quản trị phi đạo đức. Trong bài viết này, Cú Thông Thái sẽ phân tích chi tiết về vụ bê bối gian lận tài chính Lehman Brothers và sự sụp đổ của một đế chế tài chính Mỹ! 

1. Giới thiệu về Lehman Brothers 

Lehman Brothers Holdings Inc. là một trong những ngân hàng đầu tư lớn nhất, được ngưỡng mộ nhất và có lợi nhuận ổn định nhất trên Phố Wall trong 158 năm. Công ty là ngân hàng đầu tư hàng đầu của Mỹ, với tài sản được cho là trị giá 600 tỷ USD vào thời điểm phá sản năm 2008. 

Trong thời kỳ bùng nổ nhà đất (housing boom) từ năm 2005 đến 2007, Lehman đã đạt được doanh thu kỷ lục nhờ hoạt động thế chấp, vượt qua tốc độ tăng trưởng của các đối thủ cùng ngành ngân hàng đầu tư. 

Tuy nhiên, sự sụp đổ của Lehman Brothers vào giữa cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 là thảm họa lớn nhất giáng xuống ngành tài chính Hoa Kỳ. Giá cổ phiếu của Lehman đã giảm 73% giá trị chỉ trong nửa đầu tháng 9 năm 2008. 

Sau khi mất 3,9 tỷ USD do cố gắng thanh lý cổ phần trong một công ty con, Lehman Brothers đã nộp đơn xin bảo hộ phá sản theo Chương 11 vào ngày 15 tháng 9 năm 2008. Vụ phá sản này được mô tả là lớn nhất trong lịch sử, với tài sản được báo cáo là 639 tỷ USD và nợ 619 tỷ USD.

2. Phân tích chi tiết bê bối gian lận tài chính Lehman Brothers

Sự sụp đổ của Lehman Brothers được cho là do nhiều yếu tố, bao gồm các hoạt động kế toán mờ ám, các hoạt động quản lý phi đạo đức, và việc đầu tư quá mức vào các khoản đầu tư rủi ro không có bảo đảm. Dưới đây Cú Thông Thái sẽ bóc tách các thủ đoạn gian lận được sử dụng!

2.1. Sử dụng kỹ thuật Repo 105 để làm đẹp sổ sách (Window Dressing)

Trong tài chính, repurchase agreement (repo) là một thỏa thuận vay ngắn hạn có thế chấp bằng chứng khoán – tức là công ty bán tạm tài sản và cam kết mua lại sau vài ngày với giá cao hơn.

Tuy nhiên, Lehman đã thay đổi cách ghi nhận: thay vì coi đây là khoản vay có bảo đảm, họ ghi nhận nó là một giao dịch bán hoàn toàn, qua đó tạm thời loại bỏ tài sản và nợ tương ứng khỏi bảng cân đối kế toán. Mục đích là “làm sạch sổ sách” trước mỗi kỳ báo cáo, tạo ảo giác rằng công ty đã giảm được nợ và duy trì tỷ lệ đòn bẩy an toàn.

Thực tế, toàn bộ số nợ này chỉ được giấu đi trong vài ngày, trước khi quay lại đúng chỗ ban đầu sau khi báo cáo được công bố.

Cơ chế vận hành của chiêu “make-up” tài chính

Lehman đã vận hành Repo 105 một cách tinh vi, thông qua các công ty con ở London để tránh ràng buộc pháp lý trong nước Mỹ. Quy trình cụ thể diễn ra như sau:

• Lehman tại Mỹ mua trái phiếu chính phủ và chuyển sang công ty con tại London (Lehman Brothers International Europe).
• Đơn vị này sau đó dùng trái phiếu làm tài sản thế chấp để đổi lấy tiền mặt từ đối tác, kèm cam kết mua lại chúng trong vài ngày với giá cao hơn ít nhất 105% – do đó có tên “Repo 105”.
• Số tiền mặt nhận được được gửi ngược về Mỹ, dùng để trả nợ ngắn hạn và giảm quy mô bảng cân đối kế toán.
• Ngay sau kỳ báo cáo, Lehman vay tiền mới để mua lại chính những chứng khoán đó, đưa mọi thứ trở lại như cũ.

Như vậy, chỉ trong vài ngày, Lehman có thể xóa tạm thời hàng chục tỷ USD nợ, làm cho báo cáo tài chính trông “khỏe mạnh” hơn nhiều so với thực tế. Theo báo cáo điều tra sau phá sản, Lehman đã dùng Repo 105 để che giấu hơn 50 tỷ USD nợ chỉ trong quý II năm 2008. Kỹ thuật này khiến tỷ lệ đòn bẩy tài chính của ngân hàng giảm giả tạo, qua đó đánh lừa cả nhà đầu tư, cơ quan quản lý và thị trường. 

Bề ngoài, Lehman có vẻ là một định chế vững mạnh với thanh khoản dồi dào – nhưng đằng sau, toàn bộ cấu trúc tài chính đang mục ruỗng vì nợ xấu và rủi ro bất động sản. Repo 105, vì vậy, không chỉ là một “kỹ thuật kế toán sáng tạo” như Lehman từng biện minh, mà là một trò che mắt có chủ đích, góp phần trực tiếp dẫn đến vụ phá sản lớn nhất trong lịch sử nước Mỹ.

2.2. Che giấu thông tin trọng yếu và vi phạm quy tắc

Nếu Repo 105 là “vỏ bọc kỹ thuật”, thì việc cố tình che giấu thông tin và bóp méo sổ sách mới là cú đòn khiến Lehman Brothers bị sụp đổ hoàn toàn về uy tín. Những thủ thuật này không chỉ vi phạm nguyên tắc minh bạch tài chính, mà còn khiến nhà đầu tư tin vào một bức tranh tài chính ảo – nơi các rủi ro lớn nhất đã bị xóa sạch khỏi tầm nhìn.

Quy mô che giấu khổng lồ

Theo báo cáo điều tra của tòa án, Lehman đã loại bỏ khoảng 50 tỷ USD tài sản xấu khỏi bảng cân đối kế toán vào cuối quý I và quý II năm 2008 thông qua kỹ thuật Repo 105. 

Con số này không chỉ “trọng yếu” mà còn đủ để thay đổi hoàn toàn cách thị trường đánh giá sức khỏe tài chính của tập đoàn. Nói cách khác, Lehman đã dùng ảo thuật kế toán để biến hàng chục tỷ USD rủi ro thành “không tồn tại”.

Thiếu minh bạch và cố tình không công bố

Điều đáng nói là, toàn bộ các giao dịch Repo 105 này không hề được nhắc đến trong phần thuyết minh báo cáo tài chính hoặc hồ sơ gửi lên Ủy ban Chứng khoán Hoa Kỳ (SEC). Theo thông lệ kế toán, mọi giao dịch có khả năng ảnh hưởng đáng kể đến báo cáo tài chính đều phải được công khai.

Thế nhưng Lehman đã bỏ qua hoàn toàn nghĩa vụ này, khiến nhà đầu tư không hề biết rằng “sức khỏe tài chính” mà họ thấy chỉ là một lớp son phấn tạm thời.

Tỷ lệ đòn bẩy bị bóp méo

Một hệ quả trực tiếp là tỷ lệ đòn bẩy tài chính (financial leverage) của Lehman bị trình bày sai lệch nghiêm trọng. Cụ thể, nhờ “xóa tạm” số nợ khổng lồ kia, Lehman công bố tỷ lệ đòn bẩy nòng (net leverage ratio) chỉ 15.4 lần, trong khi con số thực tế đáng lẽ phải lên đến 17.3 lần.

Khoảng cách tưởng nhỏ này thực chất phản ánh mức độ rủi ro gấp hàng chục tỷ USD, và đủ khiến nhà đầu tư lầm tưởng rằng Lehman vẫn đang kiểm soát tốt nợ vay.

Vi phạm nguyên tắc kế toán GAAP

Về mặt kỹ thuật, Lehman lợi dụng lỗ hổng trong Chuẩn mực kế toán SFAS 140, vốn cho phép ghi nhận một giao dịch là “bán tài sản” nếu thỏa điều kiện chuyển giao rủi ro. Nhưng trong trường hợp Repo 105, rủi ro chưa bao giờ được chuyển giao thực sự – Lehman vẫn phải mua lại tài sản sau vài ngày.

Vì thế, việc ghi nhận các giao dịch này như “bán hàng” thay vì “vay nợ” là trái hoàn toàn với chuẩn mực kế toán GAAP. Hành vi đó không còn là “sáng tạo kế toán”, mà là một dạng gian lận có chủ đích nhằm thao túng báo cáo tài chính.

2.3. Hành vi Quản lý Phi đạo đức và Xung đột Lợi ích

Nếu các thủ thuật kế toán khiến Lehman Brothers “đẹp” trên giấy tờ, thì môi trường đạo đức lỏng lẻo và quản trị yếu kém lại là nguyên nhân khiến tập đoàn này không thể đứng vững khi khủng hoảng nổ ra. Các lãnh đạo cấp cao không chỉ vi phạm nguyên tắc minh bạch mà còn đặt lợi ích cá nhân lên trên lợi ích cổ đông, bất chấp rủi ro hệ thống ngày càng lớn.

Môi trường đạo đức kém

Báo cáo điều tra cho thấy, Lehman Brothers đã xây dựng một môi trường tài chính mờ ám, nơi các thực hành kế toán “sáng tạo” được khuyến khích và cảnh báo nội bộ thường bị phớt lờ. Công ty liên tục sử dụng những thủ thuật mà chuẩn mực kế toán không thể chấp nhận được, bất chấp các nguyên tắc kiểm soát rủi ro nghiêm ngặt mà một tổ chức niêm yết phải tuân thủ.

Hành vi này đi ngược lại Đạo luật Sarbanes–Oxley (SOX) – vốn được thiết lập sau vụ Enron để ngăn chặn gian lận tài chính và bảo vệ nhà đầu tư. Nói cách khác, Lehman không chỉ phạm lỗi kế toán, mà còn phớt lờ khung pháp lý căn bản của thị trường tài chính Hoa Kỳ.

Xung đột lợi ích và khoản thưởng khổng lồ

Trong khi Lehman đang gánh rủi ro khổng lồ, ban lãnh đạo vẫn tự thưởng những khoản tiền “không tưởng”. Chỉ riêng CEO Richard Fuld đã nhận hơn 300 triệu USD tiền lương và thưởng trong vòng 8 năm – một con số khiến dư luận phẫn nộ khi Lehman đổ vỡ.

Không dừng lại ở đó, ngay cả khi thị trường bắt đầu sụp đổ, ban giám đốc vẫn tăng tổng tiền thưởng lên 480 triệu USD, phớt lờ hoàn toàn tín hiệu khủng hoảng. Đây là minh chứng điển hình cho xung đột lợi ích giữa lãnh đạo và cổ đông, khi người nắm quyền kiểm soát được lợi trong ngắn hạn, còn rủi ro thì để lại cho toàn hệ thống tài chính.

Phớt lờ kiểm soát rủi ro

Lehman từng tự hào có hệ thống quản lý rủi ro tinh vi. Nhưng trên thực tế, ban lãnh đạo cấp cao đã nhiều lần vượt quá giới hạn an toàn mà chính họ đặt ra. Chỉ tính riêng tháng 7/2007, họ đã vi phạm tới 30 giới hạn rủi ro trong mảng đầu tư bất động sản thương mại, khi tiếp tục mở rộng danh mục vay nợ vào đúng thời điểm bong bóng nhà đất Mỹ sắp nổ tung. 

Khi khủng hoảng tín dụng ập đến, tất cả những rủi ro bị phớt lờ này đồng loạt bộc phát, khiến Lehman không còn đủ thanh khoản để tồn tại.

2.4. Đòn bẩy quá mức và đầu tư rủi ro

Trong nỗ lực theo đuổi lợi nhuận ngắn hạn, Lehman đã đặt cược toàn bộ tương lai của mình vào những khoản đầu tư rủi ro cao, được tài trợ bằng nợ – một công thức hoàn hảo cho thảm hoạ tài chính.

Tỷ lệ đòn bẩy tài chính không tưởng

Lehman Brothers hoạt động gần như hoàn toàn dựa vào vay nợ. Từ năm 2004 đến 2007, tỷ lệ đòn bẩy tăng vọt từ 20 lên đến 44:1, nghĩa là cứ mỗi 1 USD vốn chủ sở hữu, công ty vay đến 44 USD để đầu tư vào các tài sản sinh lợi cao. 

Ở mức đòn bẩy này, chỉ cần giá trị tài sản giảm 2–3% là đủ để “thổi bay” toàn bộ vốn chủ sở hữu. Lehman tin rằng họ có thể quản lý rủi ro thông qua mô hình toán học và các công cụ phái sinh, nhưng thực tế, đòn bẩy khổng lồ khiến mọi biến động nhỏ trên thị trường đều trở thành đòn chí mạng.

Đầu tư liều lĩnh vào sản phẩm rủi ro cao

Trong giai đoạn bùng nổ bất động sản, Lehman không chỉ cho vay mà còn ôm hàng loạt tài sản thế chấp (Residential Whole Loans) và sản phẩm phái sinh phức tạp như:

• CDO (Collateralized Debt Obligations) – Hợp đồng hoán đổi nợ có bảo đảm.
• CDS (Credit Default Swaps) – Hợp đồng bảo hiểm rủi ro tín dụng.

Những công cụ này được kỳ vọng giúp Lehman phòng ngừa rủi ro, nhưng thực tế, chúng khuếch đại tổn thất khi giá nhà giảm và nợ xấu bùng nổ. Vào thời điểm nộp đơn phá sản, Lehman đang nắm giữ danh mục công cụ phái sinh danh nghĩa lên tới 35 nghìn tỷ USD, tương đương gấp hơn hai lần GDP của Mỹ lúc bấy giờ.

Hệ quả của “cơn say đòn bẩy”

Khi thị trường nhà ở Mỹ sụp đổ, giá trị tài sản thế chấp sụt giảm mạnh, còn nghĩa vụ nợ của Lehman vẫn không đổi. Chỉ trong vài tháng, công ty mất khả năng thanh toán, các khoản vay bị gọi vốn, và chuỗi domino vỡ nợ lan ra toàn bộ hệ thống tài chính toàn cầu. Những gì Lehman tin là “chiến lược tài chính thông minh” cuối cùng lại trở thành đòn gió cuốn phăng toàn bộ tập đoàn 158 năm tuổi.

2.5. Kiểm toán viên – “Người gác cổng” đã ngủ quên

Một mắt xích không thể bỏ qua trong vụ sụp đổ của Lehman Brothers chính là các kiểm toán viên bên ngoài, những người lẽ ra phải bảo vệ tính minh bạch của báo cáo tài chính. Thay vì phát hiện và ngăn chặn các hành vi gian lận, họ lại đồng hành trong im lặng, góp phần khiến nhà đầu tư và thị trường tin rằng Lehman vẫn an toàn – cho đến khi mọi thứ đổ sụp.

Thiếu trách nhiệm nghề nghiệp

Các kiểm toán viên bên ngoài của Lehman Brothers, trong đó có Ernst & Young (EY) – một trong “Big Four” của ngành kiểm toán – đã không phát hiện ra hàng loạt sai phạm nghiêm trọng, dù những dấu hiệu bất thường đã hiện hữu trong suốt nhiều năm.

Thay vì yêu cầu làm rõ các giao dịch Repo 105 – vốn có quy mô hàng chục tỷ USD và ảnh hưởng trực tiếp đến bảng cân đối kế toán – EY chấp nhận các giải trình mơ hồ của ban lãnh đạo mà không kiểm chứng độc lập.

Hỗ trợ gián tiếp cho hành vi gian lận

Báo cáo điều tra sau đó của Tổng chưởng lý New York kết luận rằng EY đã “hỗ trợ và tiếp tay” cho Lehman trong việc trình bày sai lệch tình hình tài chính. Các kiểm toán viên đã ký duyệt các báo cáo tài chính chứa các giao dịch Repo 105 – cho phép Lehman tạm thời “đưa nợ ra khỏi bảng cân đối kế toán”, tạo ảo giác về khả năng thanh toán và sức khỏe tài chính.

Nói cách khác, EY đã không làm tròn vai trò người gác cổng, mà vô tình trở thành “tấm khiên hợp pháp” che chắn cho gian lận.

Hệ quả pháp lý và tổn hại danh tiếng

Sau khi vụ việc vỡ lở, EY bị Tổng chưởng lý bang New York khởi kiện vì vi phạm nghĩa vụ nghề nghiệp và thiếu trung thực trong kiểm toán. Dù EY không trực tiếp kiểm toán từng giao dịch Repo 105, họ vẫn có nghĩa vụ yêu cầu công ty tiết lộ đầy đủ các giao dịch này trong thuyết minh báo cáo tài chính.

Năm 2015, EY đồng ý dàn xếp vụ kiện với mức phạt 10 triệu USD, đánh dấu một trong những bê bối lớn nhất trong lịch sử của hãng kiểm toán này.

3. Hậu quả mà Lehman Brothers phải gánh chịu

Sự sụp đổ của Lehman Brothers không chỉ là vụ phá sản lớn nhất trong lịch sử Hoa Kỳ, mà còn là sự sụp đổ mang tính hệ thống – kéo theo niềm tin, thanh khoản và cả nền tảng của thị trường tài chính toàn cầu.

3.1. Phá sản lịch sử – dấu chấm hết cho “đế chế” 158 năm

Ngày 15 tháng 9 năm 2008, Lehman Brothers chính thức đệ đơn xin phá sản theo Chương 11 của Luật Phá sản Hoa Kỳ, với tổng tài sản 639 tỷ USD và tổng nợ phải trả 619 tỷ USD. Đây là vụ phá sản lớn nhất trong lịch sử nước Mỹ, vượt xa Enron, WorldCom hay bất kỳ tập đoàn tài chính nào trước đó.

Cú sụp đổ đã khiến hơn 25.000 nhân viên trên toàn cầu mất việc, hàng nghìn chi nhánh đóng cửa chỉ trong vài ngày, và toàn bộ giá trị cổ phiếu Lehman bốc hơi về 0, xóa sạch tài sản của các cổ đông chỉ trong chớp mắt.

3.2. Gây chấn động hệ thống tài chính toàn cầu

Lehman là mắt xích quan trọng trong chuỗi tín dụng quốc tế – nơi các ngân hàng và quỹ đầu tư thường xuyên vay mượn lẫn nhau. Khi Lehman phá sản, niềm tin giữa các định chế tài chính biến mất, khiến thị trường liên ngân hàng (interbank market) gần như tê liệt.

Kết quả là:

• Các ngân hàng lớn trên toàn cầu đóng băng tín dụng, không còn cho nhau vay ngắn hạn.
• Thị trường chứng khoán Mỹ sụp đổ: Chỉ số Dow Jones mất gần 500 điểm trong một ngày – mức giảm mạnh nhất kể từ vụ khủng bố 11/9.
• Các nền kinh tế châu Âu, châu Á cũng lao dốc theo hiệu ứng dây chuyền, vì hàng nghìn quỹ đầu tư, công ty bảo hiểm và ngân hàng có tiếp xúc tài chính với Lehman.

3.3. Tổn thất khổng lồ cho nhà đầu tư và khách hàng

Nhà đầu tư cá nhân và tổ chức nắm giữ cổ phiếu, trái phiếu hoặc sản phẩm phái sinh do Lehman phát hành mất sạch tiền. 

• Nhiều quỹ hưu trí, quỹ tín thác và cả các ngân hàng thương mại bị thiệt hại hàng chục tỷ USD. 
• Các hợp đồng bảo hiểm tín dụng (CDS) mà Lehman tham gia trở nên vô giá trị, kéo theo hàng loạt vụ vỡ nợ dây chuyền trong hệ thống.

3.4. Làn sóng khủng hoảng lan rộng toàn cầu

Sự sụp đổ của Lehman đã châm ngòi cho cuộc khủng hoảng thanh khoản toàn cầu. Các ngân hàng khác như Merrill Lynch, AIG, Citigroup, Morgan Stanley, Goldman Sachs đều đứng bên bờ vực phá sản, buộc Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (FED) và chính phủ phải tung ra gói cứu trợ 700 tỷ USD (TARP) để ngăn chặn hệ thống sụp đổ hoàn toàn.

Thị trường bất động sản Mỹ rơi tự do, tỷ lệ thất nghiệp tăng vọt, và hàng triệu người dân mất nhà, mất việc, đánh dấu cuộc Đại suy thoái (Great Recession) tồi tệ nhất kể từ năm 1929.

3.5. Danh tiếng và di sản sụp đổ

Lehman Brothers – từng là biểu tượng của sức mạnh và truyền thống tài chính Phố Wall – trở thành tượng đài của lòng tham và sự thiếu minh bạch. Các giám đốc điều hành bị điều tra, bị chất vấn tại Quốc hội, và bị công luận chỉ trích nặng nề vì đã nhận hàng trăm triệu USD tiền thưởng ngay trước khi công ty phá sản.

Từ đó, Lehman Brothers trở thành ví dụ kinh điển trong các giáo trình tài chính, quản trị rủi ro và đạo đức nghề nghiệp, như một lời nhắc nhở rằng:

“Không có tập đoàn nào quá lớn để sụp đổ – nếu nó được xây dựng trên sự gian dối.”

4. Bài học cho nhà đầu tư từ vụ Lehman Brothers

Sau vụ này, chúng ta có thể rút ra một số bài học sau:

• Đừng tin tuyệt đối vào báo cáo và xếp hạng tín nhiệm: Lehman vẫn được đánh giá “an toàn” ngay trước khi phá sản. Nhà đầu tư cần tự phân tích dòng tiền, mức nợ và rủi ro thật sự thay vì chỉ dựa vào báo cáo tài chính hoặc đánh giá của tổ chức xếp hạng.
• Cảnh giác với doanh nghiệp tăng trưởng nóng nhờ đòn bẩy: Tốc độ tăng trưởng cao thường đi kèm rủi ro lớn. Lehman dùng đòn bẩy tài chính 44:1 – chỉ một biến động nhỏ đã khiến công ty sụp đổ. Nhà đầu tư nên ưu tiên các doanh nghiệp có cấu trúc vốn lành mạnh, dòng tiền ổn định.
• Quản trị rủi ro quan trọng hơn lợi nhuận ngắn hạn: Thay vì đuổi theo lợi nhuận “nóng”, nhà đầu tư cần chú ý cách doanh nghiệp quản trị rủi ro, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính hoặc đầu tư bất động sản – nơi biến động có thể cuốn trôi mọi thành quả.
• Đạo đức lãnh đạo là yếu tố then chốt: Một ban lãnh đạo thiếu minh bạch hoặc vì lợi ích cá nhân có thể kéo cả công ty xuống vực. Nhà đầu tư cần quan sát văn hóa doanh nghiệp và hành động thực tế của ban quản trị, không chỉ lời hứa.
• Bảo vệ danh mục bằng cách đa dạng hóa: Lehman sụp đổ đã kéo theo cả thị trường tài chính toàn cầu. Nhà đầu tư nên phân bổ tài sản hợp lý, tránh tập trung quá mức vào một ngành hay một công ty để giảm thiểu thiệt hại khi khủng hoảng xảy ra.

Kết luận

Vụ bê bối gian lận tài chính Lehman Brothers cho thấy, ngay cả những tổ chức tài chính khổng lồ cũng có thể tan rã khi niềm tin bị phá vỡ. Gian lận kế toán, quản trị yếu kém và lòng tham đã khiến một biểu tượng sụp đổ, kéo theo hậu quả dây chuyền toàn cầu. 

Với nhà đầu tư, bài học từ Lehman không chỉ là câu chuyện về rủi ro tài chính, mà là lời nhắc nhở rằng minh bạch, kỷ luật và đạo đức kinh doanh luôn là nền tảng để bảo vệ tài sản và niềm tin trong mọi thị trường.

Download App Cú Thông Thái giúp Tích sản nhẹ nhàng – Kết quả huy hoàng ở đây:

• Link web: https://app.sstock.com.vn 
• CH Play/Android: TẠI ĐÂY
• iOS/App Store: TẠI ĐÂY