Bán khống là gì? Phân tích 2 Case Study kinh điển và bài học

Bài viết này sẽ là cuốn cẩm nang “Giải mã Bán khống” dành cho những người mới toanh, giúp bạn hiểu rõ: bán khống là gì, tại sao người ta lại làm thế, nó có những đặc điểm “quái chiêu” nào, và liệu ở Việt Nam, chúng ta có thể “diễn” màn kịch này không. Hãy chuẩn bị tinh thần để cùng Cú Thông Thái thay đổi góc nhìn về thị trường nhé!

1. Bán Khống Là Gì Trong Chứng Khoán?

Để dễ hình dung, hãy tưởng tượng bạn có một người bạn sở hữu chiếc xe máy đời mới nhất, trị giá 50 triệu đồng. Bạn “mượn tạm” chiếc xe đó, sau đó mang đi bán ngay lập tức với giá 50 triệu. Bạn tin rằng vài tuần nữa, sẽ có một mẫu xe mới ra mắt, và chiếc xe bạn vừa bán sẽ rớt giá thê thảm, chỉ còn 40 triệu đồng. 

Đúng như dự đoán, giá xe giảm. Bạn liền dùng 40 triệu trong túi để mua lại chiếc xe y hệt, rồi mang trả lại cho người bạn của mình. Cuối cùng, bạn vẫn trả đủ xe cho bạn, nhưng lại bỏ túi được 10 triệu đồng tiền chênh lệch! Đó chính là bản chất của bán khống.

Trong thị trường chứng khoán, bán khống (short selling) là hoạt động mượn chứng khoán (cổ phiếu, quỹ hoán đổi ETF, hoặc hợp đồng tương lai) từ người khác và bán ngay lập tức với giá hiện tại, với kỳ vọng rằng giá của chứng khoán đó sẽ giảm trong tương lai. 

Khi giá giảm, nhà đầu tư sẽ mua lại số chứng khoán đã bán với giá thấp hơn và trả lại cho người cho mượn, hưởng lợi từ phần chênh lệch giá. Hoạt động này thường yêu cầu một khoản ký quỹ ban đầu.

Điều thú vị là, bán khống chứng khoán thông thường (ví dụ: cổ phiếu) được mô tả là “phức tạp, đòi hỏi giá cổ phiếu phải tăng” (Complex, requiring uptick in share price). Trong khi đó, với hợp đồng tương lai (futures), quá trình này “đơn giản, liên quan đến cùng một quy trình với cùng một mức ký quỹ” (Simple, involving same process with same margin).

Ví dụ minh họa: 

Bạn ngửi thấy mùi “toang” của cổ phiếu XYZ, đang giao dịch ở mức $100/cổ phiếu.

• Mượn và bán: Bạn mượn 100 cổ phiếu XYZ từ công ty môi giới và bán chúng ngay lập tức với giá $100/cổ phiếu, thu về $10,000.
• Chờ giá giảm: Đúng như bạn dự đoán, cổ phiếu XYZ công bố lợi nhuận “khủng khiếp” và giá rơi xuống $80/cổ phiếu.
• Mua lại và trả: Bạn mua lại 100 cổ phiếu XYZ với giá $80/cổ phiếu, tốn $8,000.
• Chốt lời: Bạn trả lại 100 cổ phiếu cho công ty môi giới và bỏ túi $10,000 – $8,000 = $2,000 (trừ đi phí môi giới và lãi vay).

Vậy là, dù thị trường “đỏ lửa”, bạn vẫn có thể “rủng rỉnh” túi tiền. Thật vi diệu đúng không nào!

2. Mục Đích Của Hoạt Động Bán Khống Là Gì?

Nghe thì có vẻ bán khống chỉ là để “đánh xuống” thị trường, nhưng thực ra nó có hai mục đích chính rất quan trọng!

2.1. Kiếm Lời Khi Thị Trường Giảm (Speculation)

Đây là mục đích “lộ liễu” nhất của bán khống. Các nhà đầu tư bán khống khi họ tin rằng giá của một loại chứng khoán cụ thể sẽ giảm. Nếu dự đoán đúng, họ sẽ mua lại chứng khoán đó với giá thấp hơn và bỏ túi khoản chênh lệch. Điều này không chỉ áp dụng cho cổ phiếu mà còn cho các loại tài sản khác như hàng hóa, tiền tệ hay hợp đồng tương lai.

Hãy nghĩ về nó như việc bạn dự đoán một bộ phim sẽ “bom tấn”, nhưng lại là “bom xịt” về doanh thu. Bạn đặt cược vào sự thất bại đó, và nếu đúng, bạn sẽ là người thắng cuộc. Thị trường tài chính cũng có những “bom xịt” như vậy, và bán khống cho phép bạn kiếm lời từ chúng.

2.2. Phòng Ngừa Rủi Ro (Hedging) 

Đây là một vai trò ít được biết đến hơn nhưng lại cực kỳ quan trọng của bán khống. Hãy tưởng tượng bạn đang nắm giữ một danh mục cổ phiếu “con cưng” mà bạn tin tưởng vào tiềm năng tăng trưởng dài hạn. Tuy nhiên, bạn lo ngại thị trường có thể trải qua một giai đoạn điều chỉnh ngắn hạn. Thay vì bán tháo toàn bộ danh mục (có thể phải chịu thuế hoặc bỏ lỡ đà tăng sau này), bạn có thể sử dụng bán khống để phòng ngừa rủi ro.

Cụ thể, bạn có thể bán khống một lượng cổ phiếu tương ứng hoặc một chỉ số thị trường (như S&P 500) để bù đắp phần lỗ tiềm năng từ danh mục của mình. Nếu thị trường giảm, khoản lợi nhuận từ vị thế bán khống sẽ bù đắp một phần hoặc toàn bộ khoản lỗ từ danh mục nắm giữ của bạn. Điều này giống như việc bạn mua bảo hiểm cho ngôi nhà của mình – bạn vẫn sở hữu ngôi nhà, nhưng được bảo vệ khỏi những sự kiện bất ngờ.

3. Đặc Điểm Của Bán Khống Chứng Khoán 

Hoạt động bán khống có những đặc điểm riêng biệt mà bạn cần nắm rõ để không bị “hớ” khi tham gia cuộc chơi này.

3.1. Tính Phức Tạp và Quy Tắc Đặc Biệt

Với Cổ phiếu: 

Bán khống cổ phiếu được mô tả là “phức tạp, đòi hỏi giá cổ phiếu phải tăng”. Trong lịch sử, một số thị trường (như Mỹ) có “quy tắc uptick” (uptick rule), nghĩa là bạn chỉ có thể bán khống khi giá cổ phiếu tăng so với giao dịch trước đó, hoặc cao hơn giá đóng cửa trước đó. Quy tắc này nhằm hạn chế bán khống gây ra đà giảm giá quá nhanh.

Mặc dù quy tắc này đã thay đổi, nhưng nó cho thấy bán khống cổ phiếu không phải lúc nào cũng đơn giản “thích là bán”.

Với Hợp đồng tương lai (Futures): 

Ngược lại, bán khống hợp đồng tương lai lại được coi là “đơn giản, liên quan đến cùng một quy trình với cùng một mức ký quỹ”. Điều này là do hợp đồng tương lai vốn đã được thiết kế để dễ dàng thực hiện cả vị thế mua (long) và bán (short) mà không cần mượn tài sản vật lý.

3.2. Yêu Cầu Ký Quỹ (Margin Requirements) 

Để thực hiện bán khống, bạn không cần phải có sẵn chứng khoán trong tay, nhưng bạn cần có một khoản tiền ký quỹ trong tài khoản của mình. Khoản tiền này đóng vai trò như một “bằng chứng thiện chí” và đảm bảo rằng bạn có khả năng thực hiện nghĩa vụ của mình trong hợp đồng.

• Đối với Cổ phiếu: Yêu cầu ký quỹ thường là một “khoản trả trước cho quyền sở hữu”, thường là 50% giá trị cổ phiếu. Ví dụ, nếu bạn muốn bán khống 100 cổ phiếu giá $100/cổ phiếu (tổng giá trị $10,000), bạn cần ký quỹ ít nhất $5,000.
• Đối với Hợp đồng tương lai: Mức ký quỹ thường thấp hơn đáng kể, từ 2% đến 15% giá trị hợp đồng. Đây là một “khoản tiền đặt cọc thiện chí để đảm bảo thực hiện hợp đồng”. Sự khác biệt này dẫn đến đặc điểm tiếp theo: đòn bẩy.

3.3. Đòn Bẩy (Leverage) 

Đòn bẩy là khả năng kiểm soát một lượng tài sản lớn với một khoản vốn nhỏ.

• Đối với Cổ phiếu: Hoạt động bán khống cổ phiếu có đòn bẩy “hạn chế” (Limited) do yêu cầu ký quỹ 50%. Điều này có nghĩa là với mỗi $1 vốn của bạn, bạn có thể kiểm soát $2 giá trị cổ phiếu.
• Đối với Hợp đồng tương lai: Đòn bẩy “cao” (High) hơn nhiều, với mức ký quỹ chỉ từ 2% đến 15%. Điều này có nghĩa là với $1 vốn, bạn có thể kiểm soát từ khoảng $6.6 đến $50 giá trị hợp đồng. Đòn bẩy cao có thể khuếch đại lợi nhuận, nhưng cũng khuếch đại rủi ro theo cấp số nhân.

3.4. Rủi Ro Tiềm Ẩn Là Vô Hạn

Đây là đặc điểm quan trọng nhất và đáng sợ nhất của bán khống, đặc biệt là với cổ phiếu.

• Khi bạn mua (long) một cổ phiếu: Khoản lỗ tối đa của bạn là số tiền bạn đã đầu tư (nếu cổ phiếu đó về 0).
• Khi bạn bán khống (short) một cổ phiếu: Khoản lỗ tiềm năng của bạn là vô hạn (theoretically unlimited). Tại sao? Vì giá cổ phiếu có thể tăng lên đến bất kỳ mức nào. Nếu bạn bán khống một cổ phiếu ở $100 và nó tăng lên $200, bạn lỗ $100/cổ phiếu. Nếu nó tăng lên $1000, bạn lỗ $900/cổ phiếu!. Không có giới hạn trên cho giá.

Vì vậy, bán khống đòi hỏi một chiến lược quản lý rủi ro cực kỳ chặt chẽ, bao gồm việc sử dụng lệnh dừng lỗ (stop-loss) để giới hạn khoản lỗ tối đa. Nếu không, bạn có thể “cháy tài khoản” một cách nhanh chóng và đau đớn.

3.5. Quy Định Pháp Lý 

Hoạt động bán khống được cho phép và thực hiện ở hầu hết các thị trường vốn lớn trên thế giới. Theo thống kê, từ năm 1990 đến năm 2000, bán khống được phép tại các thị trường chiếm từ 93.30% đến 93.34% tổng vốn hóa thị trường toàn cầu. Đến năm 2002, con số này thậm chí còn tăng lên 95.61%.

Điều này cho thấy bán khống là một phần không thể thiếu của hệ thống tài chính toàn cầu, mặc dù đôi khi các cơ quan quản lý có thể áp đặt các hạn chế tạm thời (ví dụ, trong các cuộc khủng hoảng tài chính) để ổn định thị trường.

>> Xem thêm:

Fibonacci là gì trong chứng khoán? Cách ứng dụng thực chiến

Mô hình cờ đuôi nheo: Cách nhận dạng và giao dịch hiệu quả

4. Phân Tích 2 Case Study Bán Khống Điển Hình Trên Thế Giới 

Bán khống không chỉ là một chiến lược nhỏ lẻ mà còn có thể tác động mạnh mẽ đến cả nền kinh tế, như hai ví dụ dưới đây.

4.1. George Soros và “Thứ Tư Đen Tối” của đồng Bảng Anh (1992)

Đây là một trong những câu chuyện bán khống nổi tiếng nhất trong lịch sử tài chính, biến George Soros thành “Người Đánh Sập Ngân Hàng Trung Ương Anh”.

Bối cảnh: 

Năm 1992, Vương quốc Anh là thành viên của Cơ chế Tỷ giá Hối đoái (ERM), một hệ thống được thiết lập để giữ ổn định tỷ giá giữa các đồng tiền châu Âu. Đồng Bảng Anh (GBP) bị neo vào đồng Mác Đức (DEM) ở một tỷ giá cố định. Tuy nhiên, tình hình kinh tế Anh lúc đó yếu kém hơn Đức, với lạm phát cao và lãi suất phải duy trì ở mức cao để bảo vệ tỷ giá hối đoái, gây áp lực lên nền kinh tế.

Chiến lược của Soros: 

George Soros và các nhà phân tích tại Quỹ Quantum của ông đã nhận ra điểm yếu này trong ERM. Họ tin rằng đồng Bảng Anh đã được định giá quá cao so với giá trị thực và không thể duy trì được tỷ giá neo vào DEM. Trong những tuần trước vụ bán tháo lớn, George Soros đã âm thầm đổi 7 tỷ đô la Mỹ sang đồng Mác Đức.

Cú Đánh Quyết Định: 

Khi thời cơ chín muồi, Soros hành động nhanh chóng, bán khống một lượng lớn đồng Bảng Anh trên thị trường. Khi tin tức về động thái của Soros lan ra, các nhà đầu tư chuyên nghiệp khác cũng “đổ xô” bán khống Bảng Anh, tạo ra một làn sóng bán tháo khổng lồ. Đồng Bảng Anh lao dốc không phanh, trong khi đồng Mác Đức tăng giá.

Phản ứng của chính phủ Anh: 

Norman Lamont, Bộ trưởng Tài chính Anh lúc bấy giờ, đã cố gắng cứu vãn tình hình bằng mọi cách. Ông đã bán một phần dự trữ vàng của Anh và tăng lãi suất ba lần chỉ trong một ngày, lên tới 15%, để thu hút tiền về và hỗ trợ đồng Bảng. Tuy nhiên, nỗ lực này vẫn “không thể địch lại” (no match) trước làn sóng bán tháo ồ ạt của các nhà đầu tư chuyên nghiệp.

Kết quả: 

Cuối cùng, chính phủ Anh buộc phải rút khỏi ERM vào ngày 16 tháng 9 năm 1992 (được gọi là “Thứ Tư Đen Tối”). Đồng Bảng Anh đã mất giá đáng kể. George Soros và Quỹ Quantum đã thu về khoản lợi nhuận khổng lồ, ước tính hơn một tỷ đô la, chứng minh sức mạnh của bán khống khi được thực hiện bởi “Professional Money” (tiền của giới chuyên nghiệp).

4.2. Sức Mạnh Tập Thể: Bán Khống Các Quỹ ETF Chỉ Số Lớn ở Mỹ 

Trong khi câu chuyện của Soros là về một cá nhân “đánh sập” một đồng tiền, thì bán khống cũng diễn ra ở quy mô lớn trên toàn thị trường, thể hiện tâm lý bi quan của một bộ phận nhà đầu tư về triển vọng của các chỉ số hoặc ngành công nghiệp. Các quỹ hoán đổi danh mục (ETFs) là công cụ phổ biến cho hoạt động này.

ETF là gì? 

Các quỹ ETF (Exchange-Traded Funds) giống như một “rổ” cổ phiếu được giao dịch trên sàn chứng khoán, theo dõi một chỉ số thị trường cụ thể (ví dụ: S&P 500, Nasdaq 100) hoặc một nhóm ngành nào đó. Bán khống ETF cho phép nhà đầu tư đặt cược vào sự giảm giá của toàn bộ chỉ số hoặc ngành, thay vì chỉ một cổ phiếu riêng lẻ.

Dữ liệu “Short Interest”: 

“Short Interest” (lượng cổ phiếu bán khống chưa mua lại) và “Short-Interest Percentage” (tỷ lệ cổ phiếu bán khống so với tổng số cổ phiếu đang lưu hành) là những chỉ báo quan trọng về tâm lý thị trường. Dữ liệu từ các nguồn cho thấy mức độ bán khống đáng kể trên các ETF lớn tại Mỹ:

• S&P 500 SPDR (SPY): Vào tháng 7 năm 2003, tỷ lệ bán khống của SPY đạt 24.3%, và tăng lên 29.9% vào tháng 10 năm 2003 và tháng 1 năm 2004.
• NASDAQ 100 Index QQQ: Tỷ lệ bán khống của QQQ thậm chí còn cao hơn, đạt 41.3% vào tháng 7 năm 2003, và đỉnh điểm là 54.9% vào tháng 10 năm 2003 và 52.8% vào tháng 1 năm 2004.
• iShares Russell 2000 (IWM): Quỹ ETF theo dõi các công ty vốn hóa nhỏ này cũng ghi nhận tỷ lệ bán khống cao, đạt 31.8% vào tháng 4 năm 2003 và tăng lên 47.9% vào tháng 1 năm 2004.

Ý nghĩa: 

Những con số này không phải là một “vụ bán khống” đơn lẻ mà là bằng chứng về tâm lý bi quan lan rộng và hoạt động bán khống tích cực của nhiều nhà đầu tư đối với các chỉ số thị trường lớn. Khi một lượng lớn cổ phiếu (hoặc ETF) bị bán khống, điều đó cho thấy phần lớn thị trường đang dự đoán giá sẽ giảm.

Tuy nhiên, nó cũng tiềm ẩn nguy cơ của một “short squeeze” (ép bán khống): nếu giá bắt đầu tăng, những người bán khống sẽ buộc phải mua lại để đóng vị thế, tạo thêm áp lực mua và đẩy giá lên cao hơn nữa. Đây là một ví dụ rõ ràng về cách mà các hoạt động bán khống có thể phản ánh và tác động đến tâm lý thị trường trên diện rộng.

Cơ hội bán khống từ “air pocket gaps”: 

Ngoài ra, thị trường còn cung cấp những cơ hội bán khống khác, như các trường hợp “air pocket gaps” (khoảng trống túi khí). Đây là những khoảng trống giảm giá lớn xuất hiện đột ngột trên biểu đồ, thường do tin tức tiêu cực bất ngờ (ví dụ: báo cáo thu nhập đáng thất vọng). 

Các khoảng trống này thường “tiếp tục gây ngạc nhiên” và “thường xảy ra tại các đường ngang”, tạo ra tín hiệu mạnh mẽ cho việc bán khống. Một số nhà đầu tư thậm chí có thể “bán khống các cổ phiếu dễ bị tổn thương trước khi báo cáo thu nhập được công bố”.

5. Việt Nam Có Cho Phép Bán Khống Không? 

Thị trường chứng khoán Việt Nam hiện chưa cho phép giao dịch bán khống chứng khoán cơ sở. Đây là quy định của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước do lo ngại nguy cơ thao túng thị trường. 

Tuy nhiên, nhà đầu tư có thể tham gia bán khống trên thị trường chứng khoán phái sinh hoặc hàng hóa phái sinh với điều kiện ký quỹ đảm bảo rủi ro. Thị trường chứng khoán quốc tế như Mỹ, châu Âu và nhiều quốc gia phát triển đã cho phép giao dịch bán khống chứng khoán với các quy định và kiểm soát chặt chẽ.

Việc áp dụng các công cụ như bán khống và giao dịch T+0 đang được nghiên cứu và kỳ vọng sẽ được triển khai trong tương lai để tăng thanh khoản, đa dạng sản phẩm và nâng cao tính cạnh tranh cho thị trường chứng khoán Việt Nam, nhưng đến hiện tại, bán khống trên chứng khoán cơ sở vẫn chưa hợp pháp. 

Tuy nhiên, trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam đang ngày càng phát triển và hội nhập, các cơ quan quản lý đang dần nghiên cứu và đưa ra các sản phẩm, dịch vụ mới. Hoạt động bán khống thường được xem xét triển khai như một bước tiến để tăng tính thanh khoản và hiệu quả của thị trường, phù hợp với các chuẩn mực quốc tế.

Lưu ý: Nếu bạn quan tâm đến việc bán khống tại Việt Nam, bạn nên tham khảo thông tin chính thức từ Sở Giao dịch Chứng khoán Việt Nam (VNX), Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (SSC) hoặc các công ty chứng khoán để có được thông tin cập nhật và chính xác nhất về các quy định hiện hành.

Download App Cú Thông Thái giúp Tích sản nhẹ nhàng – Kết quả huy hoàng ở đây:

• Link web: https://app.sstock.com.vn 
• CH Play/Android: TẠI ĐÂY
• iOS/App Store: TẠI ĐÂY

Lời Kết 

Vậy là Cú đã giải đáp bán khống là gì – một chiến lược đầy thách thức nhưng cũng không kém phần hấp dẫn. Từ việc hiểu định nghĩa cơ bản, các mục đích sâu xa, đến những đặc điểm phức tạp về ký quỹ, đòn bẩy và rủi ro vô hạn, cũng như những câu chuyện lịch sử đã thay đổi cục diện tài chính. Chúc các bạn luôn tỉnh táo và thành công trên con đường chinh phục thị trường tài chính!