Lật lại vụ bê bối Toshiba: Cáo buộc gian lận tài chính lớn nhất Nhật Bản

Vụ bê bối kế toán Toshiba là một chuỗi các sự kiện gian lận tài chính nghiêm trọng và có tổ chức kéo dài suốt nhiều năm, làm lay chuyển một trong những tập đoàn công nghệ lớn nhất Nhật Bản, đồng thời tạo ra bài học sâu sắc về quản trị doanh nghiệp. Cùng Cú Thông Thái lật lại vụ bê bối Toshiba khi công ty này bị cáo buộc gian lận tài chính rúng động Nhật Bản nhé! 

Toshiba đã từng hùng mạnh như thế nào?

Trong suốt thế kỷ 20, Toshiba Corporation từng được xem là “niềm tự hào công nghiệp” của Nhật Bản, sánh vai cùng Sony, Hitachi hay Panasonic. Được thành lập vào năm 1875, ban đầu với tên gọi Tanaka Seizo-sho, Toshiba là hãng sản xuất thiết bị điện tử đầu tiên tại Nhật, đặt nền móng cho ngành công nghiệp điện và cơ khí của đất nước này.

Đến những năm 1950 – 1980, Toshiba trở thành tập đoàn đa ngành hàng đầu châu Á, hoạt động trong nhiều lĩnh vực:

• Điện tử tiêu dùng: sản xuất TV, máy giặt, tủ lạnh, đầu DVD, và laptop (dòng Toshiba Satellite là huyền thoại một thời).
• Công nghiệp năng lượng: phát triển lò phản ứng hạt nhân, tua-bin điện, thiết bị bán dẫn.
• Công nghệ cao: là nhà tiên phong sáng chế ra bộ nhớ flash NAND vào năm 1987 – công nghệ cốt lõi của ổ cứng SSD, thẻ nhớ, điện thoại thông minh ngày nay.

Quy mô và tầm ảnh hưởng thời hoàng kim

Trong thập niên 1990 – đầu 2000, Toshiba đạt đến đỉnh cao sức mạnh:

• Doanh thu thường niên vượt 60 tỷ USD,
• Có hơn 200.000 nhân viên toàn cầu,
• Hiện diện tại hơn 130 quốc gia,
• Là thương hiệu Nhật đầu tiên lọt top 100 công ty lớn nhất thế giới (theo Forbes thời kỳ đó).

Toshiba cũng là một trong những nhà sản xuất chip nhớ lớn nhất hành tinh, cạnh tranh trực tiếp với Samsung và Intel, đồng thời là đối tác cung cấp linh kiện chủ lực cho Apple, Dell, HP, và Sony.

Sức mạnh của Toshiba không chỉ nằm ở công nghệ mà còn ở hệ sinh thái tích hợp dọc: từ nghiên cứu, sản xuất phần cứng, phát triển phần mềm, đến xây dựng hạ tầng năng lượng. Chính sự đa dạng ấy từng giúp hãng trụ vững qua nhiều cuộc khủng hoảng kinh tế.

Từ đỉnh cao đến cú ngã đau

Thập niên 2010, hàng loạt biến cố – đặc biệt là vụ gian lận kế toán năm 2015 và thua lỗ hạt nhân tại Mỹ (Westinghouse) khiến đế chế Toshiba đã dần mất đi vị thế. Từ một tập đoàn hàng đầu thế giới, Toshiba phải bán mảng chip nhớ (Toshiba Memory, sau này là Kioxia) – vốn là linh hồn công nghệ của hãng, để trả nợ và duy trì hoạt động.

Tuy vậy, nhìn lại lịch sử, Toshiba vẫn được xem là “người mở đường” cho công nghiệp điện tử Nhật Bản, một biểu tượng đã góp phần định hình thời kỳ vàng son của công nghệ châu Á.

Vụ bê bối Toshiba: Cáo buộc gian lận tài chính năm 2015

Scandal Toshiba bị cáo buộc gian lận tài chính được đưa ra ánh sáng vào tháng 5 năm 2015, khi Toshiba bất ngờ rút lại dự báo lợi nhuận và hủy bỏ cổ tức do cuộc điều tra nội bộ kéo dài. 

Tháng 1 năm 2015, Ủy ban giám sát chứng khoán Nhật Bản (SESC) nhận được tố cáo từ một người tố giác về việc Toshiba sử dụng các phương pháp kế toán không phù hợp cho các hợp đồng dài hạn thuộc mảng hạ tầng. Cụ thể, Toshiba bị cáo buộc vi phạm nguyên tắc kế toán chuẩn bằng cách ghi nhận doanh thu theo “phương pháp phần trăm hoàn thành” một cách sai lệch để tạo lợi nhuận giả tạo.​

Điều tra nội bộ và sau đó là điều tra độc lập cho thấy các hành vi gian lận được thực hiện một cách có hệ thống, với sự tham gia của nhiều cấp lãnh đạo cấp cao nhằm che giấu sự suy giảm hiệu quả hoạt động kinh doanh trong nhiều năm. 

Các hành vi gian lận có điểm chung là:

• Ghi nhận doanh thu trước thời điểm thực tế hoặc chưa chắc chắn, đặc biệt trong các hợp đồng dài hạn.
• Gửi lùi các khoản chi phí hoặc lỗ sang kỳ sau để “hoãn” ghi nhận tổn thất.
• Thao túng giá trị hàng tồn kho và tài sản cố định.
• Áp đặt các chỉ tiêu lợi nhuận (gọi là “challenges”) đến các bộ phận kinh doanh với thời gian đạt mục tiêu rất hạn chế, buộc họ phải sử dụng phương pháp kế toán phi tiêu chuẩn để đạt được.​
• Các đối tượng gian lận trải rộng trên nhiều đơn vị kinh doanh của Toshiba như bộ phận sản phẩm hình ảnh, máy tính cá nhân và bán dẫn, khiến bảng cân đối tài chính trở nên sai lệch nghiêm trọng.

Phân tích quy mô và phương pháp gian lận trong vụ bê bối Toshiba

1. Quy mô gian lận

Báo cáo của Ủy ban điều tra độc lập (Independent Investigation Committee) xác định rằng Toshiba đã thổi phồng lợi nhuận hoạt động (operating profit) khoảng ¥156 tỷ (tức 156 tỷ yên) trong khoảng thời gian từ tài khóa 2008 đến quý 3 của tài khóa 2014. 

Trước đó, Toshiba công bố ước tính ban đầu thấp hơn, sau đó điều chỉnh lên khoảng ¥151,8 tỷ. Có nguồn tin khác cho rằng tổng các khoản phải chịu vì vụ việc (charges, ghi nhận chi phí, trích lập…) có thể lên tới ¥300 – 400 tỷ. Toshiba đã ghi nhận khoản lỗ ròng ¥37,8 tỷ trong tài khóa kết thúc tháng 3 2015, sau khi điều chỉnh. 

2. Phương pháp gian lận và cơ chế tổ chức

Áp lực và văn hóa doanh thu lợi nhuận

Ban lãnh đạo cấp cao của Toshiba đã đặt mục tiêu lợi nhuận rất khó đạt cho các bộ phận, và có “văn hoá không thể đi ngược ý cấp trên”. Khi các đơn vị kinh doanh không thể đạt mục tiêu, họ bị khuyến khích (gián tiếp hay trực tiếp) sử dụng các “biện pháp kế toán không chuẩn” để đạt hoặc che giấu con số yêu cầu. 

Các kỹ thuật kế toán không chuẩn

• Ghi nhận doanh thu chưa chắc chắn (revenue recognition) sớm hơn thời điểm hợp lý (advance recognition). 
• Trì hoãn ghi nhận chi phí hoặc trích lập lỗ (delaying expense recognition or loss provisioning) để làm tăng lợi nhuận hiện tại. 
• Giảm ước tính chi phí trong các dự án xây dựng (under-estimating total cost of construction) hoặc không ghi nhận khoản trích giảm giá trị tài sản phải thu, tồn kho (unrecognized impairment or inventory losses). 
• Hệ thống theo hình thức “ovo ball” (carry over) chi phí từ năm này sang năm khác để tránh ảnh hưởng tới kết quả năm hiện tại. 

Đơn vị kinh doanh và kiểm soát nội bộ

• Gian lận xảy ra trên nhiều mảng kinh doanh: hạ tầng & điện lực (nuclear & infrastructure), bán dẫn, PC và truyền hình. 
• Hệ thống kiểm soát nội bộ bị đánh giá là yếu kém: Ban kiểm toán nội bộ, hội đồng quản trị và ủy ban kiểm toán (Audit Committee) không phát hiện hoặc không ngăn chặn được sai phạm. 
• Hội đồng quản trị có nhiều thành viên “ngoài” nhưng thiếu chuyên môn tài chính/kiểm toán để giám sát hiệu quả. ​

Vai trò của các CEO trong vụ gian lận

Gian lận bắt đầu dưới thời CEO Atsutoshi Nishida vào năm 2008, trong bối cảnh khủng hoảng tài chính toàn cầu, một giai đoạn khó khăn buộc công ty phải chịu áp lực tài chính lớn. Gian lận tiếp tục dưới CEO Norio Sasaki và sau đó dưới Hisao Tanaka, người được biết đến là CEO cuối cùng trước khi vụ bê bối được phanh phui hoàn toàn.

CEO Hisao Tanaka đã phải từ chức vào tháng 7 năm 2015 sau khi báo cáo độc lập công bố ông cùng với các lãnh đạo tiền nhiệm biết rõ và đồng thuận thực hiện việc khai man lợi nhuận tổng cộng lên đến khoảng 156 tỷ yên (1,22 tỷ USD) trong vòng bảy năm. Ngoài Tanaka, Norio Sasaki – Phó Chủ tịch Hội đồng quản trị, và Atsutoshi Nishida cũng từ chức hoặc rút lui khỏi các vị trí cao cấp sau scandal.​

Trong quá trình điều tra, khoảng 200 nhân viên Toshiba đã được thẩm vấn, và phần lớn tiết lộ văn hóa doanh nghiệp nghiêm ngặt, nơi nhân viên không dám phản đối yêu cầu đạt tỷ lệ lợi nhuận phi thực tế từ cấp trên, dẫn đến sự im lặng và tiếp tay cho việc gian lận kế toán.

Toshiba đã lãnh hậu quả gì? Phương án khắc phục ra sao?

Sau khủng hoảng, Toshiba mất gần như toàn bộ niềm tin từ thị trường vốn quốc tế. Hãng bị loại khỏi Chỉ số Nikkei 225 (Nikkei Stock Average) – nơi từng là “bảng vàng” của các tập đoàn hàng đầu Nhật Bản.

Giá trị vốn hóa của Toshiba sụt giảm nghiêm trọng, từ hơn 2 nghìn tỷ yên trước khủng hoảng xuống chỉ còn khoảng 1/3 vào năm 2016. Các nhà đầu tư nước ngoài, đặc biệt là quỹ Mỹ và châu Âu, đồng loạt rút vốn.

Phạt vi phạm và chi phí xử lý sai phạm

Sau khi vụ gian lận bị phanh phui, Toshiba phải đối mặt với hàng loạt án phạt hành chính và chi phí khắc phục khổng lồ.

Theo báo cáo của Meiji University, công ty bị cơ quan quản lý Nhật Bản yêu cầu nộp khoảng 7,37 tỷ yên tiền phạt vì các hành vi ghi sai số liệu trong báo cáo tài chính nhiều năm liền. Đây là mức phạt nặng nhất từng áp dụng cho một tập đoàn công nghiệp Nhật tại thời điểm đó – phản ánh mức độ nghiêm trọng của vụ việc và tổn hại mà nó gây ra cho nhà đầu tư.

Không chỉ dừng lại ở án phạt, Toshiba còn phải chi thêm khoảng 2,07 tỷ yên cho phí kiểm toán và chi phí rà soát lại báo cáo các năm trước, do việc điều chỉnh số liệu và lập lại hệ thống kiểm soát nội bộ sau khủng hoảng. Toàn bộ quy trình này kéo dài nhiều tháng, khiến hoạt động tài chính và uy tín doanh nghiệp bị đình trệ nghiêm trọng.

Sụt giảm giá trị cổ phiếu, uy tín và tín nhiệm

Hậu quả về niềm tin thị trường còn nghiêm trọng hơn con số tiền phạt. Chỉ trong vài tuần sau khi công bố gian lận, giá cổ phiếu Toshiba lao dốc mạnh, cuốn bay khoảng 8 tỷ USD vốn hóa thị trường – một cú sốc khiến giới đầu tư toàn cầu chấn động. (Theo Wikipedia)

Song song đó, các tổ chức tín nhiệm quốc tế hạ bậc xếp hạng của Toshiba, phản ánh rủi ro tài chính gia tăng. Báo cáo của Meiji University cho biết, tỷ lệ vốn chủ sở hữu (equity ratio) của công ty sụt giảm xuống chỉ còn khoảng 2,6%, mức cực kỳ thấp đối với một tập đoàn quy mô hàng chục nghìn nhân viên – cho thấy năng lực tài chính của Toshiba gần như kiệt quệ sau khủng hoảng.

Tái cơ cấu và chi phí nhân sự

Để cắt lỗ và lấy lại niềm tin, Toshiba buộc phải tiến hành một trong những đợt tái cấu trúc quy mô lớn nhất trong lịch sử tập đoàn.

Theo CNN Money, hãng thông báo cắt giảm 6.800 lao động ở mảng điện tử tiêu dùng và thêm 1.000 nhân sự tại trụ sở chính trước tháng 3 năm 2016. Cùng lúc đó, Toshiba đóng cửa hoặc bán lại các mảng kinh doanh thua lỗ, bao gồm bộ phận TV và thiết bị nghe nhìn (Audio-Visual) ngoài Nhật Bản, nhằm tập trung nguồn lực vào các lĩnh vực công nghệ cao và năng lượng – nơi công ty vẫn còn lợi thế cạnh tranh.

Cụ thể, để duy trì hoạt động, Toshiba buộc phải bán đi các “viên ngọc quý” trong hệ sinh thái công nghệ:

• Bán mảng bộ nhớ (Toshiba Memory) – công ty con sinh lợi cao nhất, cho nhóm nhà đầu tư do Bain Capital dẫn đầu, với giá 2 nghìn tỷ yên (~18 tỷ USD) vào năm 2018.
• Thoái vốn khỏi mảng PC, TV, và thiết bị điện tử tiêu dùng, chấm dứt vai trò “đại gia điện tử gia dụng” từng thống trị suốt thế kỷ 20.
• Giảm quy mô toàn cầu, thu hẹp hoạt động tại hơn 50 quốc gia chỉ còn trọng tâm ở năng lượng, hạ tầng và thiết bị công nghiệp.

Những biện pháp này giúp Toshiba tạm thời duy trì hoạt động, nhưng cũng đánh dấu sự kết thúc của một thời kỳ hoàng kim, khi thương hiệu từng là niềm tự hào của công nghiệp Nhật phải thu mình để tồn tại sau khủng hoảng niềm tin lớn nhất trong lịch sử.

Bài học cho giới kiểm toán và đầu tư quốc tế sau vụ bê bối của Toshiba

Về mặt quốc tế, vụ Toshiba trở thành điển hình cho thất bại của hệ thống kiểm soát nội bộ trong các tập đoàn đa ngành. Các hãng kiểm toán lớn như Ernst & Young (EY) và PwC sau đó đều bị đưa vào diện xem xét vì đã không phát hiện kịp thời sai phạm kéo dài nhiều năm. Từ đó, các quy định về “external audit rotation” (luân chuyển kiểm toán viên) và kiểm soát độc lập được siết chặt tại nhiều quốc gia châu Á.

Với nhà đầu tư, Toshiba là bài học về rủi ro đạo đức (moral hazard) – rằng ngay cả những thương hiệu lớn, lâu đời, vẫn có thể che giấu sai phạm khi văn hóa doanh nghiệp mất đi tính phản biện và minh bạch.

Kết luận

Trên đây Cú Thông Thái đã phân tích vụ scandal gian lận tài chính của Toshiba. Sau hơn một thập kỷ, Toshiba vẫn tồn tại – nhưng không còn là “người khổng lồ” của ngành công nghiệp điện tử như xưa. Từ biểu tượng sáng tạo của Nhật Bản, hãng trở thành tấm gương cảnh tỉnh cho mọi doanh nghiệp toàn cầu về:

• Tầm quan trọng của kiểm soát nội bộ thực chất,
• Sự cần thiết của lãnh đạo minh bạch và trách nhiệm,
• Và hậu quả khôn lường của việc đánh đổi uy tín lấy con số lợi nhuận ảo.

FAQ

1. Vì sao Toshiba lại gian lận kế toán trong suốt nhiều năm?

Nguyên nhân cốt lõi không chỉ nằm ở áp lực lợi nhuận, mà còn ở văn hóa doanh nghiệp “không được phép thất bại” tại Nhật Bản. Ban lãnh đạo Toshiba liên tục đặt ra mục tiêu lợi nhuận phi thực tế, yêu cầu các bộ phận phải “đạt bằng mọi giá”. Khi không thể hoàn thành, các đơn vị đã sử dụng những “thủ thuật kế toán” như:

• Ghi nhận doanh thu sớm hơn thực tế,
• Trì hoãn ghi nhận chi phí,
• Giảm trích lập tổn thất dự án.

2. Ai chịu trách nhiệm chính trong vụ gian lận?

Trách nhiệm cao nhất thuộc về ban lãnh đạo cấp cao thời điểm đó, bao gồm:

• CEO Hisao Tanaka,
• Phó Chủ tịch Norio Sasaki,
• Cựu Chủ tịch Atsutoshi Nishida.

Cả ba đều từ chức vào tháng 7 năm 2015, sau khi Ủy ban điều tra kết luận rằng họ “đã biết và chấp thuận việc ghi nhận lợi nhuận sai lệch”. Ngoài ra, nhiều quản lý cấp trung ở các mảng năng lượng, cơ sở hạ tầng, và bán dẫn cũng bị đình chỉ hoặc điều chuyển công tác.

3. Hậu quả kinh tế của vụ scandal này là gì?

Toshiba phải nộp phạt 7,37 tỷ yên, chi hơn 2 tỷ yên phí kiểm toán, bốc hơi 8 tỷ USD giá trị thị trường và cắt giảm gần 8.000 nhân sự. Uy tín “huyền thoại công nghiệp Nhật” sụp đổ chỉ trong vài tháng.