Drama ngành Y tế Hoa Kỳ: Healthsouth gian lận sổ sách 11 tỷ USD, kẻ cầm đầu đi tù 25 năm

Một công ty y tế từng được ca ngợi là “biểu tượng phục hồi nước Mỹ” lại có thể che giấu tới hơn 2,7 tỷ USD lợi nhuận ảo trong suốt nhiều năm liền – chuyện này đã xảy ra như thế nào? Là do hệ thống kiểm soát lỏng lẻo, hay vì lòng tham của những người đứng đầu? Cú ngã của HealthSouth không chỉ làm rung chuyển phố Wall mà còn phơi bày mặt tối của văn hóa “đạt chỉ tiêu bằng mọi giá” trong giới doanh nghiệp Mỹ. Cùng Cú Thông Thái tìm hiểu từ A-Z về vụ bê bối Healthsouth gian lận trong bài viết này! 

Giới thiệu về công ty HealthSouth trước bê bối

Trước khi vụ bê bối nổ ra, HealthSouth Corporation (HS) từng là “ngôi sao sáng” trong ngành chăm sóc sức khỏe Hoa Kỳ – một đế chế y tế khổng lồ được xây dựng bởi CEO Richard Scrushy, người vừa có tài, vừa có… tật.

Quy mô và vị thế thống trị

HealthSouth không chỉ đơn thuần là một công ty y tế. Đó là tập đoàn cung cấp dịch vụ phẫu thuật ngoại trú, chẩn đoán và phục hồi chức năng lớn nhất nước Mỹ. Tính đến 31/12/2001, công ty vận hành khoảng 1.900 cơ sở trên toàn nước Mỹ, cùng với sự hiện diện tại Puerto Rico, Anh, Canada và Úc.

Từ một doanh nghiệp phục hồi chức năng nhỏ bé, CEO Richard Scrushy đã biến HealthSouth thành “người dẫn đầu tuyệt đối” trong ngành – lớn nhất về phục hồi, lớn nhất về phẫu thuật ngoại trú, và lớn nhất cả về dịch vụ chẩn đoán.

Báo cáo tài chính lúc bấy giờ rực rỡ như bảng thành tích: doanh thu liên tục tăng, lợi nhuận ổn định, và các nhà đầu tư thì tranh nhau mua cổ phiếu như thể đây là “Microsoft của ngành y”.

Văn hóa công ty và bối cảnh kinh tế

Thập niên 1990 là thời kỳ “vàng son” của phố Wall – công nghệ bùng nổ, vốn đầu tư rẻ như nước, và quy định kế toán thì được nới lỏng đáng kể. Trong môi trường ấy, “lợi nhuận thật” bỗng trở thành khái niệm ít hấp dẫn hơn “doanh thu tăng trưởng đều”.

Các nhà đầu tư chỉ cần thấy đường biểu đồ đi lên là sẵn sàng rót tiền, và nhiều doanh nghiệp – trong đó có HealthSouth – đã học cách “đánh bóng” con số tài chính để chiều lòng thị trường. Văn hóa nội bộ của HealthSouth cũng phản chiếu tinh thần ấy. Richard Scrushy điều hành công ty như một “sân khấu một người diễn”: mọi quyết định đều phải làm ông hài lòng.

Nhân viên nhanh chóng hiểu ra quy tắc sinh tồn bất thành văn – đừng bao giờ đặt câu hỏi, và tuyệt đối đừng làm sếp mất mặt. Báo cáo sai lệch, doanh thu “ảo” hay lợi nhuận “thổi phồng” – miễn khiến kết quả trông đẹp, là được.

Và thế là, đế chế HealthSouth dần lớn lên trên một nền móng bằng… giấy, được dựng bởi sự tự tin của Scrushy và lòng tin mù quáng của thị trường.

Quy mô vụ gian lận của Healthsouth

Khi scandal nổ tung, giới tài chính Mỹ sững sờ: một công ty y tế từng được ca ngợi là biểu tượng phục hồi sức khỏe nước Mỹ lại chính là bệnh nhân nặng nhất – mắc “căn bệnh kế toán mãn tính”.

Theo Báo cáo Kiểm toán Pháp y của PricewaterhouseCoopers (PwC), từ năm 1996 đến 2002, HealthSouth đã thực hiện tổng cộng 2.741 tỷ USD bút toán gian lận, nhằm “nâng cấp” thu nhập như thể công ty đang khỏe mạnh, trong khi thực tế đang sụp dần từ bên trong.

Tùy theo cách tính của các cơ quan điều tra, quy mô gian lận tổng thể dao động từ 2.7 đến 4.6 tỷ USD, biến đây trở thành một trong những vụ gian lận kế toán lớn nhất lịch sử nước Mỹ, chỉ xếp sau Enron và WorldCom.

Điều đáng nói là thủ đoạn của HealthSouth không hề tinh vi kiểu “ma trận tài chính” – nó thậm chí khá… thủ công. Các nhân viên kế toán, theo lệnh từ cấp trên, “châm thêm doanh thu”, “bớt chi phí” và làm đẹp báo cáo bằng những bút toán điều chỉnh tưởng chừng vô hại. Mỗi quý chỉ thêm vài chục triệu USD, dần dần thành núi nợ khổng lồ mà không ai để ý.

CEO Richard Scrushy gọi đó là “creative accounting” – kế toán sáng tạo. Nhưng thật ra, đó là phẫu thuật thẩm mỹ cho sổ sách, nơi lợi nhuận được “nâng mũi, độn cằm” và cấy thêm vài tỷ USD “tưởng tượng” để cổ phiếu HealthSouth trông khỏe mạnh hơn bao giờ hết.

Đằng sau những con số đẹp như mơ ấy, là một chuỗi 17 quý liên tiếp gian lận có chủ đích, được duy trì nhịp nhàng như một ca phẫu thuật – chỉ khác là bệnh nhân ở đây chính là lòng tin của nhà đầu tư.

Các hạng mục thu nhập bị khai khống ($ triệu USD) (trước khi trừ lợi ích thiểu số và thuế):

Loại Bút toán Gian lận	Số tiền Khai khống (Đơn vị: Triệu USD)
Giảm các khoản điều chỉnh hợp đồng hoặc chi phí	$2203
Kế toán mua lại (Acquisition accounting)	$421
Kế toán tiền thưởng (Bonus accounting)	$52
Kế toán đầu tư (Investment accounting)	$17
Kế toán hợp đồng cơ sở (Facility contractual accounting)	$19
Kế toán giao dịch bên thứ ba (Third-party transaction accounting)	$29
Tổng cộng	$2741

Phân tích cách HealthSouth gian lận từ A-Z

HealthSouth khiến cả phố Wall sững sờ vì gian lận bằng những chiêu cực kỳ thô sơ nhưng được thực hiện như một dây chuyền công nghiệp. Không cần thuật toán, không cần quỹ ma, chỉ cần vài cú “chỉnh nhẹ” trên sổ kế toán – và hàng tỷ đô la bốc hơi trong nháy mắt.

1. Thao túng Thu nhập và Chi phí

HealthSouth không cần những mô hình tài chính phức tạp để gian lận – họ chỉ cần một mệnh lệnh quen thuộc từ sếp: “Fix it!” (Sửa nó đi). Trước mỗi kỳ công bố báo cáo, ban lãnh đạo sẽ so sánh kết quả thật với kỳ vọng của Phố Wall. Nếu lợi nhuận “thiếu chút xíu”, đội kế toán sẽ được triệu tập gấp vào “cuộc họp gia đình” (family meeting) – nơi những “phép màu con số” được thực hiện.

Cách “lấp đầy khoảng trống” (filling the gap) rất đơn giản:

• Thổi phồng doanh thu bằng cách giảm các khoản điều chỉnh hợp đồng (contractual adjustments) – tức là “xóa sổ” phần doanh thu lẽ ra phải trừ đi.
• Vốn hóa chi phí (capitalizing expenses): biến những chi phí ngắn hạn như chi phí khởi nghiệp hay thậm chí tiền thuê đường dây điện thoại thành tài sản dài hạn để lợi nhuận trông béo hơn.
• Giấu nhẹm chi phí thưởng: từ năm 1999–2002, công ty không ghi nhận gần 2/3 tổng tiền thưởng, tương đương khoảng 52 triệu USD, chỉ để bảng kết quả “đẹp” hơn.

Theo thời gian, những cú “chỉnh sổ” này trở thành thói quen văn hóa nội bộ. Các kế toán thậm chí còn đặt biệt danh vui cho chúng là “bút toán quản lý”, “quà tặng”, “bụi tiên” (pixie dust) hay “kẹo” – nghe ngọt ngào, nhưng thực chất là lớp đường phủ lên một đống nợ kế toán khổng lồ.

2. Che giấu và Thao túng Tài sản

Nếu phần thu nhập được “độn số” để làm đẹp, thì phần tài sản của HealthSouth lại được bơm phồng như một phòng gym kế toán. Mục tiêu: khiến công ty trông giàu có, vững mạnh và “khỏe mạnh tài chính” trên giấy tờ – dù trong thực tế, nhiều thiết bị thậm chí còn… không tồn tại.

• Khai khống tài sản:

Các kế toán viên được lệnh thêm vào bảng cân đối kế toán những tài sản “ảo”, tức là thiết bị chưa từng được mua hoặc đã hỏng từ lâu. Trong các bản đối chiếu hàng tháng, hàng loạt mục “máy chụp MRI”, “dụng cụ phẫu thuật” mới tinh được thêm vào như nấm sau mưa – dù chẳng ai thấy chúng ở đâu.

• Thủ thuật bút toán nhỏ:

Để tránh bị kiểm toán viên soi, đội ngũ gian lận chia nhỏ các khoản tiền, chỉ thao túng từ 500 đến 4.999 USD mỗi lần. Nghe có vẻ cẩn trọng, nhưng qua năm tháng, họ đã phải tạo ra tới 2 triệu bút toán giả để khai khống gần 5 tỷ USD tài sản. Một “kỳ tích” đòi hỏi sự phối hợp cực kỳ bài bản – và cũng cực kỳ liều lĩnh.

• Phân loại lại tự động:

HealthSouth còn lập trình hệ thống kế toán để tự động biến mọi khoản chi trên 500 USD thành “tài sản vốn”, không cần kiểm tra. Dù đó là tiền mua ghế, điện thoại hay văn phòng phẩm, phần mô tả luôn nghe sang chảnh như “thiết bị y tế” hay “dụng cụ phẫu thuật.”

Miễn là vượt ngưỡng 500 USD – boom! – nó được xếp vào tài sản cố định, giúp bảng cân đối kế toán trông “cơ bắp” hơn hẳn.

3. Che đậy và Đồng lõa

Che giấu không chỉ là vài bút toán vụng về; tại HealthSouth, đó là một chuỗi hành vi có tổ chức, có công nghệ hỗ trợ và có cả sự đồng lõa từ những người ở vị trí cao nhất. Dưới đây là cách họ làm nó trông hợp pháp – trong thực tế là dựng màn che cho gian lận.

Tạo tài liệu giả

Để mỗi bút toán giả trông có vẻ “thực”, nhân viên tạo ra hàng loạt hồ sơ giả mạo: hóa đơn, biên nhận, hợp đồng “được ký” và các bảng thanh toán khớp với bút toán. Những chứng từ này không phải là bản sao thô – chúng được soạn công phu, có định dạng giống hệt chứng từ thật, đủ để qua mắt các bước đối chiếu nội bộ và trình cho kiểm toán viên nếu cần.

Dùng tài khoản trung gian và liên công ty

Các khoản tiền và bút toán gian lận hiếm khi chạy thẳng vào sổ chính. Thay vào đó, chúng được đẩy vào:

• Tài khoản liên công ty (inter-company accounts) – chuyển giữa các công ty con để tạo vỏ bọc luồng tiền “hợp lệ”;
• Tài khoản tạm (suspense accounts) – nơi cất giữ những khoản chưa phân loại, cho phép che giấu nguồn gốc thực sự của dòng tiền.

Cách làm này vừa tạo khoảng cách pháp lý, vừa làm khó kiểm toán khi truy vết nguồn gốc số liệu.

Đòi hỏi đồng lõa ở cấp cao

Gian lận không chỉ dừng ở các nhân viên kế toán cấp dưới; nó có tính hệ thống đến mức liên quan cả đến những người từng đã rời khỏi công ty. 

Một ví dụ rõ ràng là trường hợp của cựu CFO Hannibal Crumpler: dù đã không còn tại vị, ông ta bị đe dọa để gửi cho kiểm toán viên một bức thư khai khống, tuyên bố khoản nợ của một công ty liên kết là 20 triệu USD, nhằm biện minh cho các bút toán gian lận đang được thực hiện. Hành vi này cho thấy sự sẵn sàng dùng cả “tống tiền” và ép buộc để duy trì câu chuyện tài chính giả.

Thao túng kiểm toán và làm mất uy tín người tố giác

Khi có dấu hiệu bị phát hiện, ban quản lý không đối thoại minh bạch mà chuyển sang chiến thuật làm mờ thông tin: giảm giá trị lời khai của người tố giác, miệng nói “nhân viên bất mãn” thay vì trả lời bằng chứng, và dùng quan hệ để làm nhạt hồ sơ với kiểm toán viên.

Kịch bản điển hình: một kế toán rời công ty mang theo cảnh báo cụ thể về các mục gian lận, nhưng ban giám đốc và CFO kịp thời mô tả người này là “bất mãn cá nhân”, khiến kiểm toán viên tạm gác vấn đề và hồ sơ bị khép lại.

Tóm lại, ở HealthSouth, che giấu là cả một hệ thống: chứng từ giả, các khoản chuyển giữa các tài khoản “vừa đủ khó hiểu”, đồng lõa từ cấp trên tới cả những người đã rời vị trí, và một chiến lược có chủ đích để làm giảm uy tín người tố cáo và khiến kiểm toán viên rời mắt khỏi manh mối thực sự.

4. Ai là “đạo diễn” chính của drama Healthsouth?

Richard Scrushy không phải là một CEO “đi làm rồi về”, ông là người dựng sân khấu, chọn đạo cụ và chỉ đạo vở diễn. Ở HealthSouth, “tone at the top” không chỉ là khẩu hiệu – đó là mệnh lệnh. Scrushy xây dựng văn hóa doanh nghiệp theo mô-típ rất đơn giản: mục tiêu là “không để thị trường thất vọng”, và mọi phương tiện để đạt mục tiêu ấy đều được chấp nhận.

Ông dùng cả quyền lực lẫn sự thu hút cá nhân để gắn kết một mạng lưới cấp dưới sẵn sàng “làm theo lệnh”. Thưởng lớn cho kẻ vâng lời, im lặng hoặc đe nẹt người phản biện – mô hình quản trị kiểu này biến các bút toán “điều chỉnh” thành trách nhiệm nghề nghiệp: “báo cáo đẹp là nhiệm vụ của mọi người”.

Scrushy còn biết cách duy trì hình ảnh công chúng: từ các chương trình từ thiện đến vai trò “Người hùng địa phương”, để tạo lá chắn danh tiếng khi scandal dần ló ra ánh sáng. Khi cần, ông giao nhiệm vụ “fix it” và để hệ thống thực hiện – hệ thống mà sau này tòa án và kiểm toán mô tả là chuỗi hành vi có mục đích nâng vốn và thổi lợi nhuận.

5. Vụ việc bị phanh phui – Ai kéo tấm màn?

Vở kịch không thể diễn mãi mãi. Người đầu tiên kéo mé tấm màn là những nhân viên mệt mỏi: hàng loạt thay đổi, bút toán “nhỏ nhưng liên tục”, và yêu cầu “điền vào chỗ trống” khiến một vài kế toán không chịu nổi. 

Weston Smith, một trong những CFO của HealthSouth, là nhân vật then chốt – ông ban đầu tham gia rồi sau đó trở thành người tố giác, báo cáo chi tiết những bút toán giả và quy trình “family meetings” ép buộc chỉnh số. Những lời khai và bằng chứng nội bộ của những người như Smith là nguồn cơn cho cuộc điều tra liên bang. 

Cơ quan quản lý bắt đầu vào cuộc: SEC nộp đơn tố cáo, FBI mở điều tra hình sự, và HealthSouth thuê PricewaterhouseCoopers thực hiện kiểm toán pháp y. PwC kết luận trong báo cáo rằng các bút toán gian lận từ 1996–2002 cộng lại đạt con số hàng tỷ – bản thân PwC liệt kê 2,741 tỷ USD bút toán gian lận được phát hiện trong giai đoạn đó. Sự kết hợp giữa lời tố giác nội bộ, phân tích dữ liệu kiểm toán và hồ sơ vận hành đã phơi bày quy mô sự việc. 

Kết quả là chuỗi điều tra, tố tụng và sự sụt giá niềm tin của nhà đầu tư – cổ phiếu rơi, các vụ kiện tập thể và nhiều lãnh đạo chịu truy cứu.

6. Hậu quả và bản án 

Hậu quả đến nhanh và khắc nghiệt. HealthSouth bị lột trần: lợi nhuận bị thổi phồng hàng tỷ đô, bảng cân đối được “làm đẹp” bằng tài sản khai khống, và công chúng phản ứng dữ dội. Công ty phải tái cấu trúc sâu, bán tài sản, và cuối cùng đổi tên – HealthSouth chuyển đổi thương hiệu thành Encompass Health (tên mới bắt đầu có hiệu lực đầu 2018/2019) như một nỗ lực làm sạch hình ảnh. 

Về mặt cá nhân, vụ việc dẫn tới loạt cáo buộc hình sự: Scrushy bị truy tố liên quan tới âm mưu gian lận kế toán; trong một phiên xử riêng, Scrushy từng được tuyên bố trắng án về các cáo buộc kế toán tại Birmingham vào năm 2005, nhưng sau đó liên quan tới các vụ án khác (liên quan hối lộ chính trị) ông bị kết án và chịu án tù liên quan đến các cáo buộc đó. 

Các bản án đối với những người khác trong công ty khác nhau: một số nhận tội, một số hợp tác với công tố để giảm nhẹ hình phạt, và một số nhân viên cấp cao bị kêu án tù. Một hệ quả dài hạn là làn sóng kiện tụng dân sự và sự thay đổi quy định: scandal HealthSouth, cùng các vụ Enron/WorldCom, là một trong những động lực thúc đẩy việc siết chặt minh bạch báo cáo tài chính ở Hoa Kỳ (điển hình là Sarbanes–Oxley).

Tóm lại, gian lận tại HealthSouth đã khiến hàng nghìn nhà đầu tư mất tiền khi giá cổ phiếu sập mạnh, và là một ví dụ điển hình về việc sự đồng lõa giữa nhiều cấp quản lý làm cho tội phạm tài chính trở nên hầu như không thể ngăn chặn và khó bị phát hiện.

Kết luận 

Trên đây Cú đã phân tích toàn bộ vụ gian lận kế toán của HealthSouth. Đây không chỉ là một trong những bê bối tài chính lớn nhất trong lịch sử Hoa Kỳ mà còn là lời cảnh báo sâu sắc về cách quyền lực và áp lực “đạt chỉ tiêu” có thể bóp méo đạo đức doanh nghiệp. Từ việc “thổi phồng” lợi nhuận, tạo tài sản ảo đến thao túng kiểm toán viên, HealthSouth đã biến hệ thống kế toán thành công cụ che giấu sự thật. 

Dù công ty sau này đã tái cấu trúc và hồi sinh, cái giá phải trả – niềm tin của nhà đầu tư, danh tiếng doanh nghiệp, và hàng nghìn việc làm – là vô cùng lớn. Câu chuyện này nhắc nhở rằng: một doanh nghiệp có thể tăng trưởng bằng số liệu giả, nhưng không thể tồn tại bằng sự dối trá.

Download App Cú Thông Thái giúp Tích sản nhẹ nhàng – Kết quả huy hoàng ở đây:

• Link web: https://app.sstock.com.vn 
• CH Play/Android: TẠI ĐÂY
• iOS/App Store: TẠI ĐÂY

FAQ

1. Ai là người đứng sau vụ gian lận tại HealthSouth?

Người sáng lập kiêm CEO – Richard Scrushy – bị cáo buộc là người chỉ đạo các bút toán gian lận để “thổi phồng” lợi nhuận của công ty. Dưới thời ông, HealthSouth báo cáo sai lệch hơn 2,7 tỷ USD thu nhập. Tuy nhiên, Scrushy lại thoát tội gian lận kế toán trong phiên tòa năm 2005, dù sau đó bị kết án tù vì hối lộ.

2. Vì sao vụ gian lận HealthSouth có thể kéo dài nhiều năm mà không bị phát hiện?

Bởi vì hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém, sự đồng lõa của hàng chục nhân viên kế toán cấp cao, và việc thao túng kiểm toán viên. Các “bút toán nhỏ” trị giá chỉ vài nghìn USD được sử dụng liên tục để tránh bị nghi ngờ, nhưng cộng dồn lại thành thiệt hại hàng tỷ USD.

3. HealthSouth hiện nay còn tồn tại không?

Có. Sau khi vụ bê bối bị phanh phui, công ty đã tái cấu trúc và đổi tên thành Encompass Health Corporation vào năm 2007. Dù đã vực dậy, HealthSouth vẫn mãi là ví dụ điển hình cho việc một đế chế y tế có thể sụp đổ chỉ vì những con số không trung thực.